Sinds 1999 geeft Alexander Wikström les aan de Valamo Volkshogeschool in Finland. Hij is een begenadigd ikonograaf, van wie werk te zien is in het nabijgelegen Lintulaklooster. Hij beschikt over een grote theoretische en praktische kennis, die hij onder meer heeft opgedaan tijdens zijn studie bij de Japanse ikonenschilder Petros Sasaki. In dit artikel neemt hij ons mee op reis van het oude naar het nieuwe Valaamklooster waarbij we de geschiedenis ontdekken van de ikoonschilderkunst in Finland. Daarin speelt ook de ikonografische band met Nederland een rol.
Alexander Wikström
Het orthodoxe Valaam-klooster bevindt zich sinds de middeleeuwen op een eilandengroep in het grote Ladogameer, boven Sint-Petersburg, op Russisch grondgebied. De exacte stichtingsdatum ervan is niet bekend. De heiligen Sergij en Herman waren er de eerste kluizenaars. Het is zeker dat er in het midden van de 15e eeuw al een levendige monastieke gemeenschap op het eiland bestond. Vooral tegen het einde van de 19e eeuw was de kloostergemeenschap erg gegroeid, met zo’n 1200 monniken en novicen. De novicen die hun tonsuur nog niet ontvangen hadden, werden bij het begin van de Eerste Wereldoorlog ingelijfd in het Russische leger. Velen van hen kwamen nooit terug. Tussen de twee Wereldoorlogen lag het klooster of Fins grondgebied.
De Tweede Wereldoorlog was rampzalig voor het klooster. Toen ook het oostelijk deel van Finland bezet werd door de Russen, werd de hele broederschap in allerijl geëvacueerd naar het centralere deel van Finland, waar het een veilig onderkomen vond in een groot landhuis in de gemeente Heinävesi. Er waren toen nog zo’n 230 monniken. Algauw ontstond een nieuw klooster, Uusi Valamo genaamd, ofwel Nieuw Valaam. Nu de oudste generatie van monniken haar eeuwige rustplaats gevonden heeft op de begraafplaats van dit klooster, wordt het monastieke leven er vandaag nog altijd voortgezet met circa 10 monniken en novicen.
Tegelijk met het oude Valaam-klooster werden drie andere orthodoxe kloosters naar Finland geëvacueerd, waarvan alleen het vrouwenklooster Lintula nog actief, redelijk dichtbij het nieuwe Valamo-klooster.
Reeds in het oude Valaam-klooster bestond er een professioneel ikoonatelier dat was gestart rond 1860.
In de jaren zestig van de 20e eeuw groeide er in Finland een hernieuwd interesse voor de traditionele Byzantijns-Russische ikonografie, aanvankelijk bij jongeren uit naar Finland geëmigreerde Russische families. Maar er waren geen bekwame schilders, noch leraren! Een aantal jongeren vertrok daarom naar Parijs om er te studeren bij de geëmigreerde Russische ikonograaf Leonid Ouspensky. Ook Vader Georges Drobot, in Frankrijk, had toen minimaal één student uit Finland.
De wederopbloei van de traditionele Russische schilderstijl begon aan het eind van de 19e eeuw, maar de Revolutie gooide roet in het eten. Een zeer klein aantal geëmigreerde ikonografen brachten de oude kennis naar het Westen. Zo werden bijvoorbeeld de ikonen voor de ikonostase in de nieuw te bouwen orthodoxe kerk in Helsinki (in 1956) besteld bij uit Rusland geëmigreerde ikonografen in Parijs, maar met opschriften in het Grieks! Ondanks het feit dat de meerderheid van de orthodoxe gelovigen in de hoofdstad Helsinki Russisch sprak, was het waarschijnlijk politiek correcter (na de oorlog) om de opschriften op de ikonen in een andere taal te schrijven…
De noodzaak van een gedegen opleiding werd steeds groter. In Finland hebben we een zeer belangrijke ikonografische band met Nederland! Na de Tweede Wereldoorlog verhuisde de uit Nederland afkomstige Vader Robert de Caluwé (1913-2005) van het door de Russen bezette Vyborg, naar de omgeving van de hoofdstad, Helsinki. Eerst naar Vantaa, later naar Espoo, waar hij een Oecumenisch Centrum bouwde, met een kerk en een huis. Vader Robert had in Rome ikonografie gestudeerd bij de geëmigreerde Russische ikonograaf Pimen Sofronov (1898-1973). Eind jaren zestig begon Vader Robert actief les te geven, niet alleen in Finland, maar ook in zijn vaderland Nederland, in België, Zweden en nog andere landen.
Hier in Finland had hij zeer veel leerlingen, velen van hen schilderen gedurende meerdere decennia ikonen. Dankzij het pionierswerk van Vader Robert, nam de interesse in de klassieke ikonografische stijl steeds verder toe, ook vandaag nog. De op de Kerstman lijkende Vader Robert was strikt, vriendelijk en ruimdenkend. Hij schreef meerdere boeken over het schilderen van ikonen en het maken van voortekeningen. Moge hij in vrede rusten, zijn werk wordt voortgezet. We kunnen zeker spreken over een ‘de Caluwé-school’.
In 1967 verhuisde de in Japan geboren ikonenschilder Petros Sasaki (1939-1999), na zijn studie theologie in Griekenland, naar Finland. Hij begon op verzoek van aartsbisschop Paul en met steun van de Finse staat ikonostases te schilderen voor herbouwde orthodoxe kerken en kapellen die tijdens de oorlog in het bezette deel van Finland verloren waren gegaan. Met zijn zeer delicate techniek, duidelijke lijnen en fraai kleurgevoel heeft ook hij een zeer herkenbare ‘Sasaki-stijl’ gevestigd onder ikoonschilders in Finland.
Ondertussen bleef de interesse in het schilderen van ikonen maar groeien. Om in deze behoefte te voorzien, werden in orthodoxe en lutherse parochies, maar ook op volkshogescholen, studiegroepen ikonen-schilderen opgezet. Veel bekwame docenten hebben hun opleiding gekregen via het keer op keer volgen van cursussen bij meesters in Finland en daarbuiten. Maar al deze studiegroepen waren van min of meer korte duur.
Cursussen ikonen schilderen
In Finland zijn momenteel vierentachtig volkshogescholen, voor het overgrote deel christelijk georiënteerd, die in heel uiteenlopende vakken cursussen verzorgen. De orthodoxe kerk heeft in Finland zeer oude, historische wortels, maar is altijd een minderheidskerk gebleven, voor zo’n 2% van de inwoners. In 1986 werd de eerste orthodoxe volkshogeschool, de “Valamo Volkshogeschool”, gevestigd op het terrein van het uit Rusland geëvacueerde Valaam-klooster, in de gemeente Heinävesi.
Vanaf het begin hebben de cursussen ikonen schilderen een groot aandeel van het totale cursusaanbod gevormd om aan de grote interesse en vraag te kunnen voldoen. Daarnaast worden er cursussen gegeven in orthodoxe theologie, kerkmuziek, kunst, filosofie, verantwoord omgaan met onze leefomgeving etc. De cursussen ikonen schilderen variëren in lengte van 7 à 12 dagen, tot 3 à 4 maanden, zodat geïnteresseerden van verschillende levensfasen de mogelijkheid zouden hebben om eraan deel te nemen. In het Nieuwe Valamo-klooster en op de Volkshogeschool wordt niet gevraagd naar de religieuze achtergrond van de student, waardoor de school een oecumenisch karakter heeft. Naar schatting is maar 10% van de studenten orthodox.
Als we kijken naar de zeer verschillende stijlen in de westerse kerkelijke schilderkunst door de eeuwen heen, is het niet gek dat de onveranderde oosterse ikoon zo intens en diep tot de moderne mens kan spreken. Zou de reden misschien zijn, dat daar iets van de onzichtbare eeuwigheid zichtbaar wordt, we een glimp kunnen opvangen van het vroege christendom? Of van de onveranderlijke christelijke waarheid betreffende ‘de eeuwige waarheid van het geloof’, ondanks alle steeds veranderende “mode(rne)grillen”? Wie weet. Laten we naar ons hart luisteren.
Elk jaar worden er op verschillende niveaus ikoonschildercursussen gegeven in (Nieuw) Valamo, zowel cursussen elementaire basiskennis voor beginners, als cursussen met uiteenlopende onderwerpen en motieven voor gevorderden, of zogenaamde masterclass-cursussen door buitenlandse docenten ikonografie. Tot de inmiddels vaste groep buitenlandse docenten behoren de Russische Natalja Aldosjina, Vjatsjeslav Mikhailjenko, Anna Golubkova en de meester-goudsmid Dmitri Kotovski, evenals de uit Griekenland afkomstige Konstantinos Ksenopoulos en Konstantina Stefanaki. Zij komen al vele jaren naar Valamo om cursussen te geven. Ook dit jaar hoopt de Volkshogeschool voor een tweeweekse cursus naar de Orthodoxe Academie op Kreta te gaan, waaraan Stefanaki verbonden is. Als die reis de komende herfst doorgaat, zou dat voor de vijfde keer zijn.
Meerdere ikoonschildercursussen worden in het Zweeds gegeven, één van de drie officiële talen in Finland naast Fins en Russisch. De Valamo Volkshogeschool is ook weer begonnen met enkele cursussen in het Engels. Vooral de cursussen in het Zweeds hebben een groot aantal internationale deelnemers, met cursisten uit Noorwegen, Zweden, Denemarken, Finland en regelmatig zelfs uit Nederland. Hier zou ik graag de geweldige ikonograaf Wil de Groot en haar uitmuntende leerlinge Nicole Overpelt willen noemen, die ook de principes van Vader Robert volgen. Er is dus nog steeds, ook na het heengaan van Vader Robert de Caluwé, een levendige Nederlandse aanwezigheid in Valamo. Het gebeurt tijdens deze cursussen regelmatig dat we twee of drie talen door elkaar spreken. Een teken van internationale eenheid, over grenzen heen, van één gemeenschappelijk geloof, en van onze samenwerking mét ikonen.
Ook zou ik hier graag Moeder Martha uit Maastricht nog noemen, een orthodoxe non die vaak heeft deelgenomen aan cursussen liturgisch borduurwerk die gegeven werden door Nina en Nadezjda Osipova uit het Heilige-Triniteitsklooster in Sergiev Posad. Moeder Martha heeft ook aan een aantal ikoonschildercursussen meegedaan.
Aan de Valamo Volkshogeschool is een vaste staf van acht personen verbonden. Voor het Ikoonschilderen zijn dat de fulltime docent Alexander Wikström en de parttime docenten Raija Kanninen en Antti Narmala.
Het grootste deel van een cursus ikonen-schilderen bestaat uiteraard uit het praktische werk, maar ook de achterliggende theologie van verschillende onderwerpen wordt diepgaand bestudeerd, aangezien een correcte weergave van de verhalende theologische inhoud essentieel is bij het maken van een ikoon.
De interesse voor ikoonschilderkunst neemt nog steeds toe. Het grootste probleem vormt momenteel het goed kunnen tegemoetkomen aan de groeiende vraag, het vinden van voldoende tijd en ruimte voor alle cursussen om eenieder die dat wil in de gelegenheid te stellen om naar Valamo te komen. En daar te schilderen, te bidden, tot rust te komen in het mooie klooster en de omliggende bossen en meren, zich te verenigen met Onze Redder Jezus Christus, en om Hem van aangezicht tot aangezicht te zien, samen, in een ikoon.
(Auteur: Alexander Wikström)
(Vertaling: Nicole Overpelt)