In het septembernummer (Eikonikon 136) schreef Marian van Delft over Patmos, de ikonen en de grot van de Openbaringen. Het verhaal wordt nu vervolgd met haar bezoek aan het klooster van Johannes en de vrouwenkloosters: Onze lieve vrouw der Redding en het Evangelismos klooster-Maria boodschap.
Van verre zie je het al als je per boot aankomt op het eiland Patmos in de Aegeïsche zee: Hoog boven op de berg staat het klooster van Johannes, evangelist en theoloog, omringd door de witte huizen van de hoofdstad Chora. Het klooster oogt als een sterke burcht en dat is het ook: In de tijd dat het werd gebouwd waren er vanuit zee vaak aanvallen van rovers. De burcht beschermde het klooster en de mensen die er omheen woonden. In het begin waren dat de ambachtslieden en kunstenaars die in en aan het klooster aan het werk waren.
In het jaar 1088 werd dit klooster gesticht door de Heilige Christodoulos van Latros. De stichting van dit klooster is de tweede grote gebeurtenis op het eiland, na het schrijven van de Openbaringen door de H. Johannes, die het lot van het eiland bepaalde. Het klooster is van een grote artistieke en bouwkundige schoonheid. Binnenin bevindt zich een diverse verdiepingen hoog gebouwencomplex, met binnenplaatsen, zuilengaanderijen en nauwe gangen. De muren die het complex omringen in een veelhoekige vorm zijn 15 meter hoog, de langste zijde, van het oosten naar het westen meet 70 meter en de andere, van het zuiden naar het noorden 53 meter.
Boven de ingang, met het mozaïek van Johannes is nog een gat te zien waar de hete pek over de overvallers stroomde die de burcht wilden veroveren. Bijna vanaf het hele eiland is het klooster te zien.
Ikonostase van de hoofdkerk
De hoofdkerk van het klooster werd als een van de eerste gebouwen voltooid en is gebouwd op de restanten van een vroeg-Christelijke basilica, terwijl in de oudheid op deze plek een Artemis-tempel stond. De beroemde, prachtig bewerkte ikonostase was een gift van de van Patmos afkomstige Metropoliet van Sardes (1820). Deze verving de vorige uit de 15e eeuw, die op zijn beurt weer de eerste stenen ikonostase had vervangen die was geplaatst door de Zalige Christodoulos.
Verder bevinden zich binnen de muren een kleinere kerk: de Agia Apostoli, diverse kapellen, kloostercellen en de wereldberoemde bibliotheek van het klooster. Reeds vanaf de oprichting zijn hier boeken verzameld die aan het klooster werden geschonken. Het wordt beschouwd als één van de meest belangrijke bibliotheken van het Oosten. Beroemd zijn de Byzantijnse en post-Byzantijnse manuscripten.
Ikoon met dubbel gelaat
Onze gids had voor ons geregeld dat we het restauratie-atelier van ikonen mochten bezoeken, dat we via een nauwe gang vanaf de binnenplaats van het klooster bereikten. Hier zijn een optimale temperatuur en luchtvochtigheid gewaarborgd. De restaurateur was aanwezig, maar was erg verlegen, zijn werk sprak echter voor zich. Sommige panelen waren als voorbeeld slechts half afgewerkt, zo kon je goed zien hoe ze er voor en na de restauratie uit zien. Er was een heel aparte ikoon waarop twee keer het gelaat van de Moeder Gods te zien is. Bij reiniging bleek namelijk dat er onder de bestaande ikoon nóg een ikoon was geschilderd, deze ikoon is toen zo gelaten, de uitleg was dat de keuze voor de ene of de andere ikoon te moeilijk zou zijn.
Om alle aspecten van dit klooster te bekijken kun je wel een hele dag uittrekken of meer. Er is namelijk ook een museum binnen de kloostermuren gevestigd met prachtige ikonen, manuscripten, relieken van heiligen, reliekhouders, kazuifels van kostbare stoffen, mijters, kortom je kijkt je ogen uit. Helaas mochten ook hier geen foto’s gemaakt worden, maar het geheel was van een overweldigende schoonheid. Ook de ikoon van El Greco van Christus met doornenkroon en gebonden handen is daar te zien. Deze ikoon wordt met Pasen meegevoerd in de processie door Chora.
Vrouwenklooster Panagia i Diasozoussa
(Onze Lieve Vrouw der Redding)
Via een aantal nauwe straatjes liepen we van het klooster van Johannes naar bovengenoemd klooster in Chora. Door een poort kwamen we op een kleine binnenplaats bij het kerkje dat dateert uit 1599. Een jonge non vertelde over de geschiedenis van het kerkje. Ze toonde ons dat fresco’s van alleen maar vrouwelijke heiligen en martelaren waren geschilderd in de kapel aan de rechterkant. In de kerk zelf was een mooie ikonostase en ook hier, nee- niet fotograferen!
Ikoon Panagia i Diazoussa
Buiten onder de gaanderij was te zien wat voor dit klooster het belangrijkste onderdeel is: de wonderdoende ikoon/fresco van Panagia Diasozoussa. Het is een ikoon van het type Hodegetria, met vrij donkere gezichten en handen. Typisch: de voetjes van het kind waren weer erg licht. Maria wordt door twee engelen gekroond. De non vertelde het verhaal van het wonder: Het fresco is gedurende drie dagen verdwenen van de muur. In die tijd is ze verschenen, nadat hij tot haar had gebeden, aan een ernstig zieke Griek, die in Amerika verbleef. Toen het fresco weer terug op de muur verscheen bleek dat bij het oog links op het fresco een derde oog te zien was: onder de wenkbrauw, tegen de neusbrug aan. Onder een bepaalde hoek kijkend was dat goed te zien. Wat een wonderlijke geschiedenis!
Vrouwenklooster Evangelismos Mitros Igapimenou
Dit is het grootste vrouwenklooster op Patmos, het is gewijd aan Maria Boodschap. Er zijn ruim veertig nonnen, waarvan er een aantal de fresco’s en ikonen in de kerk hebben geschilderd. Vierhonderd jaar geleden stond er alleen een kleine kerk en een cel waar de kluizenaars leefden.
Aan het begin van de 17e eeuw werd de kapel van de evangelist Lukas gebouwd en een drie verdiepingen hoge toren met een aan de H. Anthonius gewijde kapel. Het klooster Evangelismos is gesticht in 1937, door Amphilochios Makris, monnik in het Theologos klooster. Deze was een groot spiritueel figuur en hij werkte hard voor de oprichting van het convent en het vrouwenklooster.
De nonnen houden zich bezig met bijenteelt, groenten- en bloementeelt, ikonen schilderen en het vervaardigen van misgewaden en borduurwerken. Wij mochten met een kleine groep het ikonenatelier van de zusters bekijken, zuster Makaria, ikoon-en fresco schilderes, vertelde ons over de ikonen en liet zien waar de zusters mee bezig waren.
Patmos met haar vele kerken, kapellen en kloosters, een prachtige natuur met veel bloemen en enorme bloeiende cactussen, een helderblauwe zee en schone (kiezel)stranden: Een reis naar dit bijzondere eiland kan ik u van harte aanbevelen.
Bronnen:
Patmos The convent of the Evangelismos, a brief history (boekje gekocht in de winkel van het klooster).
Gids van Patmos. Ook in het Nederlands verkrijgbaar. ISBN 960-540-626-8.
(Auteur: Marian van Delft)