Hier op deze kale rotsen, die paleizen werden voor duizenden asceten, leerden orthodoxe monniken om wijs te zijn in gedachten en nederig in verlangens’
T.M. Provatakis
In de winter 2015-2016 was ik een aantal weken in Griekenland en reisde, na een paar dagen in Athene te zijn geweest, met de trein naar de Metéora. De Metéora ligt bij Kalambaka op het punt, waar de rivier de Pinios de vlakte van Thessalië instroomt en op een hoogte van zo’n 300 meter boven het dal. Het landschap is schitterend en overweldigend en als natuurlijk fenomeen is het uniek. Duizelingwekkende hoge rotsen, die van een afstand lijken op een stenen woud, rijzen plotseling voor de ogen op. Het ontstaan van deze rotsformaties gaat volgens deskundigen terug tot de zogenaamde tritogenische periode, ongeveer 60.000 jaar geleden. Hoewel ik voor mijn vertrek een aantal foto’s had gezien van zowel het gebied als de kloosters konden deze mij toch niet voorbereiden op de mystieke, gewijde atmosfeer en het gevoel van afzondering en geheimzinnigheid waarin ik deze dagen terecht kwam. Het schouwspel van de reusachtige rotsen, de stilte en eenzaamheid in de kloosters en het feit dat ik deze dagen bijna geen andere toeristen ben tegengekomen hebben hier zeker aan bijgedragen.
Ik had een kamer geboekt in het dorpje Kastraki en, na wat gegeten te hebben in de enige lokale taverna die open was, nam ik de weg de heuvel op naar de kloosters, die op de toppen van de rotsen liggen. De weg slingert zich omhoog langs ravijnen, over enkele begroeide heuvels en om steile geel-groene rotsen heen. Links en rechts zie je de ruige en torenhoge rotsen en oude, half vergane, houten ladders steken uit de rotsspleten, als getuigen van de vroegere aanwezigheid van de monniken. De eerste kloosters werden namelijk bereikt door te klimmen of met ladders. Daarna gebruikten de monniken eeuwenlang takeltorens met een mand om zichzelf of goederen omhoog te takelen, ook bezoekers gingen in een mand omhoog. Metéora betekent letterlijk ‘in de lucht’ en dat is ook precies het gevoel dat het zicht op de bouwwerken oproept: kloosters die reiken tot in de hemel (afb.1). Je vraagt je continu af hoe ze dit ooit zo hebben kunnen bouwen. Na ruim twee uur klimmen kwam ik aan bij het hoogstgelegen klooster, de Grote Meteoor, en het uitzicht was de beste compensatie voor de toch wel zware tocht. Aan mijn voeten lag het schilderachtige dorp Kastraki, en voor me het historische Kalambaka. Om me heen strekte zich de vredige Thessalische vlakte uit en in de verte zag ik sneeuw liggen op de berg Koziakas. En met die hoge rotsen rondom, kreeg ik het gevoel tussen hemel en aarde te staan.
Er zijn nu nog zes kloosters in goede staat en die zijn, mits de bezoekers stemmig gekleed zijn, via in de rotsen uitgehakte trappen te bereiken en te bezoeken. Ik heb er vijf bezocht, het vrouwenklooster St. Stephanus was in verband met werkzaamheden gesloten. Ik zal drie kloosters wat nader belichten. Omdat het in alle kloosters verboden was te fotograferen kan ik weinig authentieke foto’s laten zien van de iconen en muurschilderingen. Toch heb ik een aantal bijgevoegd om een beeld te geven.
Het hoogstgelegen klooster, de Grote Meteoor, ligt 415 meter boven de bedding van de Pinios en 115 steile en onregelmatige trappen leiden naar de ingang van het klooster. De centrale kloosterkerk is voorzien van schitterende muurschilderingen, die goed behouden zijn gebleven. Er is een iconostase dat bestaat uit verguld houtsnijwerk en ook zijn er prachtige iconen waarvan men helaas niet weet wie de schilder is geweest. De muurschilderingen, echter, worden door de meeste deskundigen aan de Kretenzische icoonschilder Theóphanes toegeschreven. De refter is veranderd in een museum en deze bevat waardevolle kunstvoorwerpen zoals kruisbeelden, lijkwaden, kelken, miniaturen, zegels en oorkonden en andere documenten van grote historische waarde. Ook is er een uit hout gesneden kruis, gemaakt door een monnik genaamd Daniël, die er tien jaar voor nodig had.
In de boekbesprekingen over Theóphanes (Eikonikon 131) heb ik kort iets geschreven over het klooster van de Heilige Nikólaos Anapafsás. Omdat de bovenkant van de rots waar het klooster op staat smal en klein is, zijn de gebouwen niet horizontaal uitgebreid, maar verticaal in verschillende verdiepingen. Op de eerste verdieping vindt men de kerk en de refter en op de tweede de cellen van de monniken. De decoraties in het kerkje zijn aangebracht door Theóphanes de Kretenzer, die hij in 1527 geschilderd heeft. Een vriendelijke monnik heeft voor mij een uitondering gemaakt op het fotografeerverbod, ik mocht één foto maken in het kerkje (afb. 2). De bijna lichtgevende figuren zijn geschilderd tegen een leisteen grijze achtergrond, en domineren die. Volgens de eeuwenoude traditie is de kerk van onder tot boven van voorstellingen voorzien en laten duidelijk de kenmerken zien waardoor Theóphanes zo bekend is geworden: verhevenheid, geestelijke diepgang, ascetisme, expressiviteit en idealisme. Het is een bijzondere belevenis om in zo’n kleine ruimte oog in oog te staan met alle heiligen en taferelen uit het leven van Christus. Tot mijn genoegen zag ik eindelijk zijn Christoforus, de icoon die ik al jaren wilde schilderen (en inmiddels ook geschilderd heb). En een afbeelding van Jona en de Walvis, waarover we het een aantal weken daarvoor nog hadden gehad in de schilderles (afb. 3). Theóphanes wordt voor het eerst genoemd in een inscriptie bij de ingang van het kerkje waar vermeld staat dat de kerk ‘’ …. was painted at the expense of the humble Cyprian, hiero-deacon, by the hand of the monk Theophanis Strelitzas of Crete….”.
Het klooster van Varlaam is gebouwd op een hoogte van 373 meter en in 1923 werden er 195 treden uitgehakt in de rots, zodat de bezoeker nu redelijk comfortabel en veilig naar boven kan komen. De kerk schijnt, volgens schriftelijke gegevens, in 22 dagen te zijn gebouwd. Daarvόór had men er echter 22 jaar over gedaan om de benodigde bouwmaterialen boven te krijgen. De kerk is rijk aan fresco’s met voorstellingen uit de geschiedenis, de leer en de liturgie van de orthodoxe kerk. De afbeeldingen zijn soms wat realistisch, vertonen vaak Italiaanse invloed en zijn uitgevoerd door de icoonschilder Frangos Katelanos (16e eeuw), waarvan ik kort tevoren nog een aantal iconen had gezien in het Byzantijns museum in Athene. Hoewel hij zijn werk een eigen stijl probeerde te geven is de invloed van Theóphanes toch wel duidelijk te zien.
Het bezoek aan de Metéora was voor mij een stilmakende ervaring. Mocht u ooit de kans krijgen daar als pelgrim of als bezoeker te zijn, dan
zult ook u deel hebben aan het grootse en schone, wanneer een zachte wind de geur van wierook met zich meevoert en wanneer u het zachte gezang hoort van de monniken in de omringende kloosters. U zult worden overmand door heimwee, dat in de diepte van uw ziel zal blijven, zoals steeds gebeurt met belangrijke ervaringen in uw leven.
T.M. Provatakis
(Auteur: Nelia Langeveld)