Jaarlijks maakt de stichting Vrienden van de Orthodoxe Kunst een studiereis. Dit jaar (2017) ging de reis naar Moldova en het noorden van Roemenië.
Interieur rotskerk, Tipova, Moldava, 10de-12de eeuw
Moldova wordt wel het armste land van Europa genoemd maar het is rijk aan zogenaamde rotskloosters. De rivier Dnjestr heeft een diep dal in het landschap uitgesneden. In de steile wanden hebben monniken holen gegraven zodat nu indrukwekkende holenkloosters resten. De bekendste holenkloosters zijn die van Saharna, Tipova en Orhei Vecchi. Eeuwen geleden hebben monniken hier de holen uitgehakt, vaak waren dat er aanvankelijk 13 om de gemeenschap van Christus en apostelen te eren.
Het Saharna klooster werd gesticht nadat een monnik een vurige verschijning van Maria op een nabij gelegen heuvel zag. Toen hij de heuvel had beklommen vond hij nog slechts een voetafdruk van Maria. Hij bouwde er een kapelletje om de afdruk te behouden. In dit klooster vinden nog regelmatig duivelsuitdrijvingen plaats. Op het terrein bevindt zich ook nog een ritueel bad. Dagelijks komen er vele pelgrims. Op briefjes schrijven ze wensen die ze in spleten van de rotsen schuiven.
Het klooster Tipova bezit een nieuwe kerk maar de oude rotskerk is goed bewaard gebleven. De kerk is nog altijd in gebruik. Enkele holen worden nog door monniken bewoond. De woning van de abt sluit onmiddellijk aan bij de kerk. Zo krijg je toch een heel aardig beeld hoe zo’n kloostergemeenschap vroeger woonde.
Het derde rotsklooster is dat van Orhei Vecchi. Het staat op de nominatie om werelderfgoed te worden. Dit klooster staat op een plaats waar sinds de prehistorie gewoond wordt. Opgravingen hebben dat aangetoond. Vanuit de rotskerk heb je een schitterend uitzicht op de rivier. Trekpleister van het klooster is een 18de eeuws kruis. Pelgrims raken het aan, slaan een kruis en geloven dat dit kruis wonderen verricht. Het klooster is net als de andere rotskloosters van Moldova prachtig gelegen. Iconen, brandende kaarsen en heel eenvoudig meubilair vrolijken de donkere ruimtes op.
BOEKOVINA
Het noordoostelijk deel van Roemenië wordt Boekovina genoemd, letterlijk “beukenbos”. Het lieflijke landschap wordt vooral bepaald door de glooiende Karpaten. In de tijd van de renaissance, tussen ca. 1390 en 1600 werden hier prachtige kerken gebouwd. De Turken lagen weliswaar op de loer, maar echt veel last hebben ze hier niet van de moslims gehad. De Moldavische vorsten waren slim genoeg om het gevaar van de Turken met belastinggeld af te kopen. Rijke kloosters bouwden dikke muren met weergangen om hun kerk en kloostercellen. Kortom, in deze tijden van dreiging, bloeide de orthodoxe kerk van Roemenië als nooit tevoren. Prachtige kerken zijn daarvan het bewijs.
Bogdan, Stefan de Grote en Petru Rares waren vorsten die de beginselen van de renaissance goed begrepen. Een van de eigenschapen van de renaissance is het gevoel van individualiteit en eigenwaarde. Vorsten stichten overal in de Boekovina kerken en kloosters. Ze laten zich in de door hun gestichte kerk begraven. De grafplaten liggen op een prominente plek in de kerk. Vaak ligt het hele gezin bij elkaar. En op schilderingen laten de vorsten zich niet onbetuigd. In hun handen houden ze een kerk die ze aan Christus geven. In een enkel geval wordt bij de Deësis de plaats van Johannes de Voorloper ingenomen door een Moldavische vorst. Ook Byzantijnse keizers worden afgebeeld, als een soort engelbewaarder van de vorsten. Kortom, een gevoel van eigenwaarde kan de vorsten niet ontzegd worden. Daarmee sluiten ze naadloos aan bij ontwikkelingen in West-Europa.
De kerken van de Boekovina hebben bijna allemaal een vergelijkbare plattegrond. Er is sprake van een vijfdeling. Eerst de hal, exonarthex genaamd, dan de pronaos of narthex, een grotere ruimte waar vaak het Menologion (365 feestdagen van het kerkelijk jaar) wordt afgebeeld. In de derde ruimte bevinden zich de grafzerken, daarna volgt het schip met de toren en tot slot de altaar ruimte die door een iconostase van het schip gescheiden wordt.
Het exterieur van de kerken kent veelal ver uitkragende dakranden. Hoge ramen met gotische traceringen en een hoge slanke toren. Voor het begin van een eredienst loopt een monnik of een non met het semantron rond de kerk. Soms worden klokken geluid maar dat was ten tijde van de Turkse overheersing verboden.
Beschilderd exterieur, Voronet, Boekevina, 1488
Het meest unieke van de buitenzijde zijn echter de schilderingen. Nergens ter wereld zijn die zo mooi bewaard gebleven als in de Boekovina. Bekende kerken zijn Probota, Voronet, Suceava, Patrauti, Arbore, Humor, Moldovita, Sucevita, Bogdana en Putna.
De schilderingen aan de buitenzijde hebben vaak een vast patroon. Bekende thema’s zijn: Het laatste Oordeel, de Boom van Jesse, rijen heiligen die onderdeel uitmaken van de Deësis, het beleg van Constantinopel, de strijd tussen goed en kwaad, heiligenlevens. Een vergelijking met Franse kathedralen die ook vaak vergelijkbare thematiek laten zien, is te maken.
Omdat de patronen telkens terugkeren gaan we al snel op verschillen letten. Zo verschillen de grondkleuren nog weleens. Bij de ene kerk overheerst bijvoorbeeld het blauw, bij een andere het groen. De schilderingen volgen Byzantijnse voorbeelden. Van een driedimensionale achtergrond, juist een renaissance eigenschap, is geen sprake. Het is duidelijk dat men in Roemenië enerzijds lonkt naar het westen, anderzijds laat men het Byzantijnse houvast niet los.
Moldavische vorsten, Patrauti, Boekevina, 1550
De binnenzijde van de kerken van de Boekovina is telkens een kleurenfeest. Fresco’s sieren de wanden van boven tot onder. Het leven van Christus is overal te zien, het Menologion, de 365 feesten van het jaar, heel vaak! Maar indrukwekkend is altijd de familieoptocht van de Moldavische vorst. Hij neemt vrouw en kinderen mee als hij het model van de kerk aanbiedt aan Christus. De mooiste van alle kerken is ongetwijfeld die van Patrauti. Het is een kleine intieme kerk. Enkele jaren geleden zijn de schilderingen schoongemaakt. Ze zijn werkelijk prachtig en van een ongekende kwaliteit. Maar de kerk is dan ook gesticht door Stefan de Grote.
Ook iconen ontbreken in de Boekovina niet. De meest kostbare stukken komen uit Constantinopel en zijn door Byzantijnse keizers en keizerinnen als cadeau aan de Moldavische vorsten gegeven. Dit wordt op fresco’s vaker afgebeeld! In klooster Neamt vereert men een Byzantijnse Hodigitria. Pelgrims kruipen op handen en voeten onder de icoon door. Zo maakt de gelovige zich klein voor Moeder en Kind. In alle kerken treffen we volop volksiconen aan.
In de Boekovina gaan geloof en bijgeloof hand in hand. Een nieuw gekochte auto wordt door een priester uitgebreid gewijd om ongelukken te voorkomen. Het wijwater daalt netjes neer op alle delen van de wagen. Het biechten is een gemeenschappelijke activiteit. Gelovigen verzamelen zich rond de priester die vergeving uitspreekt en het handkruis legt op het gebogen hoofd van de zondaar. Er wordt hardop gebeden bij de sarcofaag van de heilige Johannes de Nieuwe, een lokale heilige die in Suiceava wordt vereerd. Oorspronkelijk kwam Johannes uit Venetië, was koopman aan de oevers van de Zwarte Zee. Moslims hebben hem doodgemarteld. Nu trekken talrijke pelgrims naar zijn graf, gaan bij de priester te biecht en vertrekken daarna stilletjes uit de kerk.
MARAMURES
Houten kerk, Surdesti, Maramures, 1766
Vaak wordt de opmerking geplaatst dat de tijd in Maramures heeft stilgestaan. Mensen lopen deels nog in klederdracht en paard en wagen zijn populaire vervoersmiddelen. Overal staan ouderwetse hooimijten en er lijken net zo veel ooievaars rond te vliegen als er mensen op straat rondlopen. De bosrijke omgeving heeft gezorgd voor materiaal waar men in Maramures graag mee werkt: hout. Huizen, poorten, afscheidingen, scholen kerken etc., alles is van hout. Maramures wordt de laatste jaren met name bekend om zijn bijzondere houten kerken. Sedert de jaren 90 in de vorige eeuw zijn een achttal op de werelderfgoedlijst terecht gekomen, te weten de kerken van Rogoz, Desesti, Budesti, Surdesti, Plopis, Barsana, Poienile Izei en Ieud. Het grote voordeel voor ons is dat gebouwen op de werelderfgoedlijst dagelijks geopend zijn. De kerken hebben veel met elkaar gemeen maar verschillen op details wezenlijk van elkaar. Ze hebben allemaal hoge puntige torens die verwantschap tonen met de gotiek. De kerken hebben allemaal een langwerpig schip, voorafgegaan door een narthex. Aan de oostzijde is natuurlijk altijd een altaar ruimte, door een iconostase van het schip gescheiden. De buitenzijde is nooit beschilderd, soms alleen de buitendeur. Binnen is een ander verhaal. De meeste kerken zijn in de 17de, 18de en 19de eeuw gebouwd en kort daarna vanbinnen beschilderd. De schilders kwamen uit de buurt, de schilderingen doen primitief en een beetje kinderlijk aan. Soms dringt een vergelijking met kindertekeningen zich op. Maar de spontaniteit straalt ervan af. En de inwoners van Maramures winden er geen doekjes om. Ze hebben duidelijk voorkeuren. Bij het Laatste Oordeel wordt dat bijvoorbeeld zichtbaar door Turken en Fransen bij de verdoemden te plaatsen.
Kerkhof, Sapanta, Maramures, begin 20ste eeuw
We bezoeken ook Sapanta waar zich misschien wel de meest wonderlijke begraafplaats van de wereld bevindt. Een kleine 100 jaar geleden begon een plaatselijke kunstenaar met het maken van reliëfs en schilderingen waarbij er met name aandacht was voor het beroep van de overledene. Deze traditie wordt tot op de dag van vandaag voortgezet.
Moldova, Boekovina en Maramures, een reis waard!
(Auteur: Drs. Bert Velthuis)