Heeft u zich ook wel eens afgevraagd waarom het Hoogfeest van de heilige Petrus en Paulus op dezelfde dag wordt gevierd (29 juni) en waarom er in de 15e eeuw zoveel ikonen van de apostelen Petrus en Paulus geschilderd zijn?
De Omhelzing van de apostelen Petrus en Paulus, 46,4 x 37 cm, Kretenzische school, Angelos Akotantos, 1e helft 15e eeuw (The Ashmolean Museum of Art and Archaelogy)
In het Ashmolean Museum in Oxford, Engeland hangt een ikoon die de Omhelzing van de apostelen Petrus en Paulus wordt genoemd. De icoon is 46.4 cm hoog en 37 cm breed en laat de apostelen Petrus en Paulus zien terwijl ze elkaar omhelzen. Ze staan in buste op een achtergrond van goud, Petrus aan de linker en Paulus aan de rechterkant. Hun wangen raken elkaar, maar hun ogen ontmoeten elkaar niet. De vingers van de linkerhand van Petrus zijn zichtbaar op de schouder van Paulus en de vingers van de hand van Paulus rusten op de schouder van Petrus. Hun andere arm is voor beide lichamen gekruist. De halo’s achter hun hoofden hebben een geperforeerde decoratie met bloemmotieven (rozetten en ranken). Links van Petrus staat de inscriptie in het Latijn (SANCTUS) PETR(US) en rechts boven Paulus staat S(ANCTUS) PAULUS.
De Omhelzing van de apostelen Petrus en Paulus-ikoon is in 1982 aan het museum nagelaten. In een Bulletin van het museum (Kerstmis 1982 tot Pasen 1983) staat, tesamen met een illustratie van de ikoon: “het museum is de begunstigde door het testament van wijlen J.C. Thomson, voormalig conrector van Charterhouse, en ontvangt een aantal artikelen waarvan drie ikonen uit de 16e eeuw de belangrijkste zijn. De ikoon hierbij afgebeeld is Kretens en laat de Omhelzing van Petrus en Paulus zien.’’ De tekst geeft verder details over de andere twee ikonen, die Russisch zijn. Hoe deze Kretenzische ikoon in Engeland is beland wordt deels verklaard door een label dat geplakt zat aan de achterzijde van de ikoon. Hieruit kan worden opgemaakt dat de heer Thomson de ikoon in de eerste decennia van de vorige eeuw heeft gekocht op een veiling in Engeland. Het is niet meer te achterhalen hoe de ikoon, vanuit het Kretenzische atelier waar het gemaakt is, de lange weg heeft gemaakt naar een Engelse veiling.
De Omhelzing van de apostelen Petrus en Paulus, 46,4 x 37 cm, Kretenzische school, Angelos Akotantos, 1e helft 15e eeuw (The Ashmolean Museum of Art and Archaelogy)
Volgens specialisten in de Byzantijnse studies en ikonografie (Chatzidakis, Vassilaki e.a.) wordt de ikoon toegeschreven aan de Kretenzische ikonenschilder Angelos Akotantos die leefde in de 15e eeuw. Hij woonde en werkte in de hoofdstad Candia (nu Heraklion) op het door Venetië overheerste eiland Kreta en was één van de ikonenschilders die na de val van Constantinopel in 1453 de tradities van de Byzantijnse kunst op hoog niveau voortzette. De ikoon hoort bij een reeks bijna identieke ikonen, waarvan er twee door Angelos zijn gesigneerd. Allereerst is er een gesigneerde ikoon (ΧΕΙΡ ΑΓΓΕΛΟΥ, de hand van Angelos) in het Hodegetria klooster op Kreta, waarop Petrus en Paulus in volle lengte, elkaar omhelzend, staan afgebeeld. Een tweede gesigneerde ikoon door Angelos, met daarop ook Petrus en Paulus in volle lengte, elkaar omhelzend, bevond zich op Zakynthos maar is helaas vernield door de aardbeving van 1953.
De Omhelzing van de apostelen Petrus en Paulus, diameter 37.5cm, Kretenzische school, Angelos Akotantos, 1e helft 15e eeuw (Collectie C. Krimbas, Athene)
Daarnaast zijn er vier tondi met de afbeelding in buste van de Omhelzing van Petrus en Paulus, zich bevindend in Athene (C. Krimbas collectie), in het klooster van de heilige Johannes ‘de Theoloog’ op Patmos, in het Sint-Catharinaklooster in de Sinaï en in de orthodoxe kerk in Topla in Bosnië-Herzegovina bekend, die op grond van stilistische en ikonografische overeenkomsten aan Angelos worden toegekend. De link met Angelos wordt verder ondersteund door het feit dat er in zijn testament melding wordt gemaakt van een ikoon in het Sint-Catharinaklooster, die door hem geschilderd was. Het zou gaan om een ikoon van Sint-Catharina, geschilderd op een tondo, die erg veel stilistische en ikonografische verwantschap vertoont met het werk van Angelos, en bovendien dezelfde decoratie met bloemmotieven in haar halo had als op de tondo met de Omhelzing van Petrus en Paulus.
Het thema van de Omhelzing van de apostelen Petrus en Paulus komt volgens kunsthistorici in de Byzantijnse kunst weinig voor. Echter, rond 1450 werd het populair. Waarschijnlijk heeft dit te maken met het Concilie van Ferrara-Florence (1438-1439) en de pogingen om een verzoening tussen de Westerse en Oosterse kerken tot stand te brengen. Deze hypothese wordt versterkt door het feit dat er op een Kretenzische ikoon die in de Galleria dell’Acca- demia in Florence hangt, en wordt toegeschreven aan Nikolaos Ritzos (gedocumenteerd 1466, voor 1507, afb. 4), een afbeelding van Petrus en Paulus staat die beiden een model van een kerk vasthouden.
Volgens Chatzidakis is de afgebeelde kerk de Santa Maria del Fiore in Florence waar het Concilie na Ferrara werd voortgezet. Het is niet zeker of Angelos zijn ikonen van de Omhelzing van Petrus en Paulus heeft geschilderd om de unie tussen Rome en Constantinopel te propageren. Maar het feit dat de ikonen door hem geschilderd zijn tijdens de turbu- lente jaren van het Concilie moet toch wel iets betekenen. Eén van de bovengenoemde specialisten twijfelt er niet aan dat Angelos een unionist was. En we weten ook dat hij een aantal jaren eerste cantor (protopsaltes) was in de christelijke kerk in Candia.
Auteur: Nelia Langeveld