Anton Schipper
In de bijbel lezen we over twee figuren die de naam Johannes dragen. De eerste is Johannes die in de westerse traditie de Doper wordt genoemd maar in de orthodoxe traditie Johannes de Voorloper heet. In onderscheid van zijn naamgenoot de Doper is daar ook Johannes de Evangelist die een discipel van Jezus was, maar die in de Orthodoxie niet de Evangelist maar Johannes de Theoloog wordt genoemd.
fresco uit 1642 in kloosterkerk Moraca
Johannes de Voorloper wordt steeds uitgebeeld met de karakterisering die het Evangelie van hem geeft. Zijn gelaat is streng, de blik fel, hij draagt lange haren en een baard. Zijn gestalte is gehuld in een ruig boetekleed van kameelhaar (Mattheüs 3,4) en zijn handgebaren maken toespelingen op zijn rol als prediker (afb. 1). Met de linkerhand omklemt hij soms een banderol, maar ook wel een kruis- of engelenstaf.
ikoon uit 1644 uit klooster Sirmie, Servië
Niet zelden draagt de Voorloper met dezelfde linkerhand ook een schaal met daarop, ter herinnering aan zijn marteldood, zijn afgehouwen hoofd (Afb. 2), of om Christus op symbolische wijze voor te stellen, ligt op de schaal een naakt Christuskind (Afb. 3).
ikoon uit museum Ziemia Lubuska, Polen
Hij wees immers Christus aan als het Lam Gods. In de Byzantijnse kunst vinden we Johannes de Doper ook voorgesteld als een engel met vleugels. Dit verwijst naar een profetie uit Maleachi die in het evangelie van Marcus (1,2) wordt aangehaald: ‘Zie, ik zend mijn bode voor u uit, die voor u de weg zal banen…’.
ikoon, Albanië,16e eeuw
Het Griekse woord angelos kan zowel ‘bode’ als ‘engel’ betekenen (Afb. 4). Hij is dus de hemelse boodschapper en de voorloper. De Oosterse kerk heeft deze Johannes ook verbonden met het gebed: steeds zien we hem samen met de Moeder Gods afgebeeld, waarbij zij staan aan weerszijden van de tronende Christus. Deze compositie, bekend als de ‘deësis’ (= gebed, voorspraak), (Afb. 5) heeft een vaste plaats gekregen op de ikonostase.
Ikoon Deësis 17e eeuw, Bulgarije
Johannes de Theoloog is de jongste van de twaalf apostelen en men neemt aan dat hij de leerling was van wie steeds wordt opgemerkt dat Jezus hem liefhad. In de iconografie wordt dit zichtbaar getoond in het tafereel (6 =zijpaneel van vleugelikoon 15e eeuw, Benaki Museum, Athene) waarbij Johannes bij het Laatste Avondmaal zich aanvlijt tegen Jezus. In de iconografie wordt Johannes op twee verschillende manieren voorgesteld: zonder baard als jonge leerling van Jezus of oud met een baard omdat hij de langst levende van de apostelen is geweest. Hij is ook de auteur van het naar hem genoemde Evangelie en drie brieven in het Nieuwe Testament. Volgens de traditie werd Johannes rond 95 na Chr. verbannen door keize Domitianus naar het eiland Patmos. In de Grot van de Apocalyps schreef hij de Openbaringen of Apocalyps. Op deze ikoon (7=miniatuur uit 1334, in kloosterbibliotheek op Patmos) staat Johannes op hoge leeftijd afgebeeld die aan zijn leerling Prochorus op Patmos voor de grot zijn visioenen over het einde der tijden dicteert.
Dit artikel draag ik op als hommage aan de vroegere schrijver van deze artikelen, Hans Vonk, die op 15 januari j.l. is overleden. Zijn doopnaam was Johannes.