Inge Wierda
Tijdens het bewind van grootvorst Jaroslav de Wijze (1019-1054) was er in Kievs Roes’ sprake van politieke eenheid, vrede en culturele bloei. De periode wordt daarom ook wel de Gouden Eeuw van Jaroslav genoemd. Jaroslav slaagde erin zijn plan Kiëv tot een tweede Constantinopel te maken te realiseren. Ooggetuige aartsbisschop van Bremen, die Kiëv in het midden van de 11de eeuw bezocht, beaamt dit in een brief: “Kiëv is een juweel in de orthodoxe wereld zoals Constantinopel zelf.“
H. Sofiakathedraal, Kiëv, maquette 11e eeuw
De sarcofaag van grootvorst Jaroslav staat in de crypte van de Heilige Sofiakathedraal, terwijl een fresco zijn kinderen -of die van zijn vader, grootvorst Vladimir, zoals recentelijk beweerd wordt- toont, die in processie lopen. Hoewel de kathedraal met haar unieke 11de eeuwse interieur in de 17de eeuw een geheel ander uiterlijk kreeg, herinnert haar plattegrond en een maquette nog aan haar naamgenoot en voorbeeld, de Hagia Sofia in Istanbul (destijds Constantinopel; afb. 1). Het kerkgebouw bestaat uit een combinatie van Byzantijnse centraalbouw en een Romeinse basilica; het middenschip en de vier zijbeuken worden aan de oostzijde afgesloten met vijf absides en het geheel werd oorspronkelijk bekroond met dertien koepels. Galerijen werden later aangebouwd.
De Sofiakathedraal functioneerde als het religieuze, politieke en culturele hart van het Kiëvse rijk (882-1240). Grootvorsten werden er gekroond en ambassadeurs ontvangen, terwijl kerkvergaderingen en de heilige mis er ook plaatsvonden, en monniken boeken vertaalden en copieerden in het scriptorium voor de bibliotheek. Jaroslav had het werk dat zijn vader, grootvorst Vladimir, doper van Roes’, in 988 was begonnen, met succes voltooid, aldus Ilarion, de eerste metropoliet. De Kiëvse Sofia genoot bekendheid in alle delen van de wereld tot het in 1240 deels werd verwoest en geplunderd tijdens de invasie van de Mongolen onder leiding van Batu Khan. Hoewel de H. Sofiakathedraal bleef functioneren als kerk, betekende deze inval het einde van het Kiëvse Rijk.
H. Sofiakathedraal, Kiëv, exterieur, winter 2009
Kiëvs Sofia bleef eeuwenlang in verval tot de metropoliet Petro Mohyla de restauratie in 1633 ter hand nam. Hij nodigde de Italiaanse architect Octaviano Manchini, de Oekraïense kunstenaars Tymish en Ivan Zinovyev uit, alsook de ikoonschilder Joachim en de vergulder Yachim Yevtikhiev die uit Moskou kwam. De belangrijkste reconstructie van de kathedraal vond echter pas een halve eeuw later plaats onder leiding van de metropoliet Hetman Ivan Mazepa (1687-1709). De kerk kreeg toen haar huidige Oekraïense barokke uiterlijk met groene peervormige koepels en wit gepleisterde muren (afb. 2).
In de loop der tijd hebben verschillende onderzoekers en restaurateurs aan het interieur gewerkt. In 1990 is de meest recente restauratieronde afgerond en werd de Kiëvse Sofiakathedraal met haar 260 m2 11de eeuwse mozaïeken en 3000 m2 muurschilderingen op de UNESCO werelderfgoedlijst geplaatst. Voor de monumentale mozaïeken zijn maar liefst 177 verschillend gekleurde tesserae of mozaieksteentjes gebruikt.
H. Sofiakathedraal, Kiëv, interieur met 11e eeuwse absismozaïeken en een 18e eeuwse ikonostase
Twee van de oudste en fraaiste door Byzantijnse kunstenaars aangebrachte vroeg-11de eeuwse mozaïeken zulllen hier worden uitgelicht. Het betreft de imposante 5,45 m hoge Moeder Gods Orante figuur, die zich achter de latere barokke iconostase, boven het centrale altaar in de apsis bevindt (afb. 3). Met haar zoon, Christus, twee maal uitgebeeld in een scène vlak beneden haar, brood en wijn uitdelend aan zijn apostelen aan weerszijden van een ciborium (altaarbaldakijn), torenen deze twee mozaïeken op gouden achtergrond uit boven de ikonostase. Voor de toeschouwer vormen ze een zichtbare uitnodiging tot gebed en eucharistie. Het is dan ook curieus te noemen, dat Kiëv in 1929 gedwongen door het sovjetbewind haar vieringen te staken, er nog steeds niet in geslaagd is haar Sofiakathedraal in haar oorspronkelijke staat als gebedshuis te herstellen. Sinds 1934 functioneert het nog altijd als museum.
Koepelmozaiek met Christus Pantocrator en aartsengelen, 11e en 19e eeuw
In de centrale koepel van deze mid-Byzantijnse kruiskoepelkerk, is zoals gebruikelijk in Byzantijnse kerken een mozaïek met het type van Christus Pantocrator aangebracht. Als Albeheerser domineert Christus de koepelruimte in een medaillon met daarom heen vier aartsengelen gegroepeerd (afb. 4). Hiervan is maar één origineel 11de eeuws; de andere drie engelen zijn eind 19de eeuw door de kunstenaar Mikhail Vrubel in olieverf erbij geschilderd. Vanaf de grond is Christus duidelijk herkenbaar aan de inscriptie en kruisnimbus. Met zijn linker hand houdt hij een met edelstenen verlucht gesloten evangelieboek tegen zich aan gedrukt, terwijl hij met zijn rechterhand opgeheven de beschouwers zegent vanuit een gouden achtergrond. Goud verwijst naar het hemels Licht of de ‘andere wereld’ waar volgens orthodoxe gelovigen Christus, de aartsengelen en de vier evangelisten die op de pendentieven eronder zijn aangebracht, verwijlen.
Zolang de Moeder Gods Orante mozaïek in de Sofiakathedraal behouden blijft, zal Kiëv voortbestaan, aldus een Oekraïens gezegde. Zullen de diensten in Kiëvs Sofia ooit hervat worden of blijft haar lot verwant aan haar Byzantijnse voorbeeld in Istanbul?