Alexej von Jawlensky was een Russisch kunstenaar die in Torsjok geboren is in 1864. In zijn kindertijd nam zijn moeder hem en zijn broertjes mee naar een beroemd bedevaartsoord in Polen. Daar maakte de jongen iets mee dat hij nooit zou vergeten. In 1937 beschrijft hij zijn belevenis, 73 jaar oud, aan Lisa Kümmel, die het woord voor woord optekent in zijn Mémoires:
“Toen we een aantal dagen in Asjentovo waren, nam mijn moeder ons kinderen mee om een beroemde Poolse kerk te zien. Kostjol (een kerk) beroemd vanwege haar wonderdoende Madonna ikoon. De ikoon had drie waardevolle bedekkingen, één van goud, één met koralen en één met paarlen en diamanten. Toen we arriveerden was de ikoon bedekt met een gouden voorhang. Veel boeren mannen en vrouwen lagen in aanbidding op de vloer met hun armen uitgestrekt alsof ze gekruisigd waren. Het was heel rustig. Plotseling verbrak luid schallend trompetgeschal de stilte. Enorm geschrokken, zag ik het gouden voorhangsel langzaam opengaan en de Madonna verscheen in een gouden gewaad.”
Gefascineerd door deze jeugdervaring ben ik op zoek gegaan naar de ikoon die Jawlensky als 9-jarig jongetje gezien heeft. Welke beroemde Poolse kerk met wonderdoende ikoon had hij met zijn moeder bezocht? Al gauw ontstond het vermoeden dat Jawlensky in het bekende bedevaartsoord in Częstochowa geweest moet zijn, waar sinds de late 14e eeuw een wonderdoende ikoon bewaard wordt in het hart van het Svytagorskklooster. Dit is de Zwarte Madonna van Częstochowa, die vandaag als in Jawlensky’s tijd grote aantallen pelgrims trekt. Aanvankelijk werd de ikoon in een houten Mariakapel bewaard, nu in een drieschepige, barokke kloosterkerk. De ikoon is bekleed met een basma en een riza, versierd met edelstenen en staat op een altaar van zwart ebbenhout. Op gezette tijden bieden de monniken pelgrims de gelegenheid om bij de ikoon te bidden.
Detail van het gezicht van de Zwarte Madonna van Częstochowa, 1384, ikoon, Svytagorskklooster, Częstochowa
Tot mijn grote verrassing bevestigde een YouTube filmpje mijn vermoeden. Daarop is te zien dat het beeld van de Madonna onder luid trompetgeschal tevoorschijn komt als het gordijn langzaam wordt opgetrokken, precies zoals hij dat in zijn Mémoires beschrijft. Geen wonder dat dit spektakel een blijvende indruk op Alexej von Jawlensky had gemaakt. De imposante sacrale setting met pelgrims in stille, eerbiedige afwachting van het zien van de wonderdoende ikoon, de plotse, plechtige en luide aankondiging van de trompetten en het uiteindelijke verschijnen van de Moeder Gods in al haar glorie en schitterend gouden licht… natuurlijk maakt dit indruk op een nog ontvankelijk kind.
Toen Jawlensky zijn mémoires aan Lisa Kümmel dicteerde, woonde hij in het Duitse stadje Wiesbaden. Hij was reeds twee keer naar Duitsland geëmigreerd (in 1896 en 1921) en werkte vol overgave aan zijn laatste serie werken. Momenteel pronkt een daarvan op de wand van het Museum voor Religieuze Kunst in Uden. Getroffen als door trompetgeschal door dit prachtige werk, besefte ik opeens hoe bepalend jeugdherinneringen in een leven kunnen zijn. Jawlensky’s liefde voor ikonen uit zijn vaderland, alsook deze specifieke ervaring met de Poolse Zwarte Madonna hebben als een Leitmotief doorgewerkt in zijn leven. In de finale was het motief geculmineerd in een moderne variant in zijn zogenaamde Meditationen.
Aleksej von Jawlensky, Meditation, 1935 N.1, olie/doek, 18.5 x 13.4 cm, Museum am Ostwall, Dortmund
De Zwarte Madonna lijkt op het einde van het leven van de Russische kunstenaar een wonder te hebben bewerkt. Ze heeft troost gebracht aan de door artritis gekwelde Jawlensky in zijn Meditationen. Haar liefdevolle gezicht heeft hem naar haar zoon geleid én naar het helende licht dat vanuit het gelaat en het gekruisigde corpus van Christus schijnt als op ikonen.
De expositie Meditatie was tot 3 januari 2016 te zien in het Museum voor Religieuze Kunst in Uden.
Literatuur:
Voor Jawlensky’s mémoires, zie: Pieroni-Jawlensky, M.J.L. en A. Jawlensky, Alexej von Jawlensky. Catalogue Raisonnée of the Oil Paintings. Volume One 1890-1914 (London: Sotheby’s Publications, 1992), pp. 25-33.
Door: Inge Wierda