In deze decembermaand, toen wij op de avond van 5 december de maan zagen schijnen door de bladerloze bomen, begon het heerlijk avondje van het feest van Sint Nicolaas.
Tronende Nicolaas, 1839 van de hand van Dimitar van Sozopol
Er is eigenlijk weinig concreets bekend over deze heilige die in zoveel landen vereerd wordt. Waarschijnlijk is hij in het jaar 280 geboren in Patras, een kleine 500 km van Myra (Lycië in Klein Azië). In de vierde eeuw was hij bisschop van Myra. Op 6 december, waarschijnlijk rond
het jaar
350, overleed hij. Des
te minder gegevens er over hem zijn, des te meer legendes er
over hem bestaan. Bijvoorbeeld over hoe hij zich het lot van kinderen in armoede aantrok,
dat hij wonderen verrichtte en op het concilie van Nicea aanwezig zou zijn geweest. Zijn relieken
zijn in het jaar 1087 naar Bari overgebracht om ze te beschermen tegen de oprukkende islam. Speciaal voor hem werd daar een basiliek gebouwd, de Sint Nicolaas Basiliek. Nikolaas is onder meer de beschermer van het gezin, kinderen en het huis. Nicolaas staat ook bekend als de beschermheilige van de stad Amsterdam.
Gedurende een aantal jaren ga ik met enige regelmaat naar Bulgarije. De eerste keer dat ik dit land bezocht, wist ik niet wat ik zag, wat een ‘vreemde’ ikonen, zó anders als de mij tot dan toe bekende afbeeldingen. Maar al snel boeiden ze me en de vreemdheid werd een ongekende schoonheid. Hoe meer ik er zag (en in Bulgarije zijn er echt heel veel!) des te meer wilde ik er van weten.
In het ikonenmuseum van Tryavna, waar een grote collectie ikonen te zien is, dwaalde ik rond en werd als het ware verliefd op de weergaven van de Moeder Gods, Christus en andere heiligen. De conservator van dit museum liet zien met hoeveel geduld en toewijding hieraan was gewerkt. Ze vertelde onder meer dat de ikonen worden gezien als helpers in nood. Ze bieden troost aan zieken en armen. Het deed mijn eigen pogingen tot ikoonschilderen gevoelsmatig verbleken. Ook de ikonen in het museum in Sofia, dat in de ruimte onder de Alexander Nevski kathedraal te vinden is, zijn imponerend. De tijd is altijd te kort, als je daar loopt.
Als je ikonen uit Bulgarije vergelijkt met bijvoorbeeld de Griekse of Russische, zie je natuurlijk overeenkomsten. Ze werden (en worden) alle volgens de oude tradities geschilderd. Echter, bij de Bulgaarse ikonen valt onmiddellijk het kleurgebruik op: ze stralen een bijzondere helderheid en vreugde uit. Vooral de Moeder Gods wordt over het algemeen in heldere kleuren afgebeeld, met soms een zweem van een glimlach om haar mond. Het afgebeelde textiel van de kleding en de achtergronden geven een rijkdom aan ornamenten en versieringen weer. We zien veel bloemmotieven, opgelicht met fijne gouden arceringen.
De vaak azuurblauwe achtergrond, tot turqoise aan toe, naast de traditionele gouden achtergrond geeft de Bulgaarse ikoon een geheel eigen sfeer en uitstraling. Er wordt opvallend veel ‘zoet’ roze gebruikt, waar je echt aan moet wennen als je voor het eerst in aanraking komt met de ikonen uit de Bulgaarse traditie. Dit vind je tot op zekere hoogte ook terug in de ikonen uit Macedonië, maar dat is niet zo verwonderlijk bij buurlanden. Zo zijn er ook raakvlakken met de Griekse en Roemeense ikonen.
Voor het Bulgaarse volk zijn de ikonen en fresco’s altijd heel belangrijk geweest. Dit volk is armer dan arm geweest en dikwijls overheerst. De Ottomanen hebben er voor gezorgd dat de kerken bijna verdwenen en vaak letterlijk ondergronds zijn gegaan. Een kerkgebouw mocht niet hoger worden gebouwd als een ruiter te paard. Zo zijn veel oude kerken, o.a. in Arbanassi half in de grond verzonken, je kijkt er gemakkelijk overheen- letterlijk! Steun en troost in deze moeilijke tijden werd gevonden bij de ikonen in de kerken en bij de mensen thuis.
DE TRONENDE NICOLAAS
Detail van het gezicht van de Tronende Nicolaas
We nemen als voorbeeld een paar Bulgaarse ikonen van de Heilige Nicolaas. Het gezicht is naar mijn gevoel uitgesproken ‘anders’ maar toch heel herkenbaar als Nicolaas. Het hoofd met het brede bovendeel, hoog voorhoofd, de rimpels, het haar en de baard zijn herkenbaar, maar let op de plooien aan weerskanten van de neusvleugels, de typische vorm boven de neusbrug. Die geven deze ikonen net dat eigene van de Bulgaarse ikoonschilderkunst. Ook de oogopslag met de zware oogleden vormt een herkenningspunt van de manier waarop de Bulgaarse ikoonschilders ‘hun’ Nicolaas en ook andere heiligen weergeven.
Kijken we verder naar deze ikoon. Hij stamt uit het jaar 1839 en is van de hand van Dimitar van Sozopol. Deze Nicolaas, zittend op een rijk versierde zetel met krullen en ornamenten, geheel in bladgoud, is prachtig! En toch leidt deze zetel de aandacht niet af van de tronende Nicolaas. De hele figuur, met het elegante zegenende gebaar is zo mooi weergegeven. Bijzonder is de hand die het boek (evangelie) vasthoudt: niet aan de onderzijde van het boek, of zoals je wel vaker ziet, bedekt met een doek, nee, de vingers van de linkerhand steunen het boek aan de bovenzijde. En ja, zijn bovenkleed is hier lichtroze; samen met de lichte stola geeft dat een zachtheid weer, een eigenschap die aan deze heilige wordt toegeschreven. Een goed mens, met oog voor de naaste, begaan met zijn medemens. Het Epigonation (dat in het Grieks letterlijk ‘op de knie’ betekent) hangt op de rechterknie aan een lint over de linkerschouder en is een ereteken dat door alle bisschoppen wordt gedragen tijdens de liturgische diensten. Het is een ruitvormige stijf gesteven doek. Op deze ikoon zie je dat het rijk versierd is met borduurwerk en er hangen drie kwastjes aan. Het is een symbool van het geestelijk zwaard van de bisschop, de Heilige Geest en de kracht van de engelen. Onderaan deze ikoon zien we nog twee verschillende schepen afgebeeld. Nicolaas is o.a. patroonheilige van de zeevarenden en dat is hier op een bijzonder mooie manier weergegeven (zie afb. 3 voor detailfoto). De hele ikoon getuigt van balans: het is een evenwichtige compositie qua kleur en vorm. De tekst op de ikoon is de evangelielezing op de feestdag van de H. Nicolaas in de orthodoxe kerk: Lukas 6, 17-23 (op de ikoon eigenlijk maar tot vers 21, wegens plaatsgebrek. De tekst wordt ook ingeleid met de gebruikelijke woorden “In die tijd…”.
NICOLAAS DE WONDERDOENER
Nicolaas de Wonderdoener, 1839, Dimitar van Sozopol
De tweede Nicolaas ikoon is wat soberder van stijl en hier zien we die typische azuurblauwe achtergrond. De zegenende Christus die Nicolaas het evangelie aanreikt, wordt op wolken weergegeven aan de linkerzijde en de Moeder Gods met het Omophorion (bisschopsstola) aan de rechterkant. Zij rehabiliteren de heilige Nikolaas, nadat zijn bisschoppelijke rang was afgenomen tijdens het concilie van Nicea in het jaar 325 en ook daar zit weer een verhaal aan vast… Alle verhalen en legendes over deze heilige vullen vele boeken! Ook deze ikoon is van de hand van Dimitar van Sozopol uit het jaar 1839.
De gezichten op Bulgaarse ikonen hebben vaak een wat grijzige grondtoon met heldere bijna witte oplichtingen. De mond is vrij rood met een stevige onderlip. De oren zien er soms uit als sierlijke ornamenten. Ook bij deze Nicolaas zien we de plooien ter weerszijden van de neusvleugels en het geplooide voorhoofd boven de neusbrug en boven de wenkbrauwen. Het roze bovenkleed is niet van dat zoete roze, maar van een steviger kleur, met donker aangegeven plooien. De stola (omophorion) is prachtig gedecoreerd met bloemen in goud. In plaats van de gebruikelijke kruizen zijn stermotieven geschilderd op de stola die doen denken aan de sterren op het kleed van Maria. Het evangelieboek wordt op deze afbeelding door de hand aan de onderzijde vastgehouden. Het boek ligt opengeslagen op een passage uit Matteüs: “De Heer sprak: vraag en er zal je gegeven worden, zoek en je zult vinden, klop en er zal worden opengedaan, want wie vraagt ontvangt, en wie zoekt…”. (Matteüs 7,7 = Lukas 11,9-10). Als u zich in deze ikoon verdiept, zult u aangeraakt worden door de sfeer en weergave van de heilige Nicolaas. Speciaal voor de schilders van ikonen die deze Bulgaarse ikoon zouden willen naschilderen voegen we een voortekening toe.
Van de meeste Bulgaarse ikonen is de naam van de ikonograaf bekend en die wordt ook vermeld bij de ikonen in de musea en bij afbeeldingen van ikonen in boeken. Ikoonschilders tekenden een contract, waarin ze onder andere beloofden dat ze gebonden waren niets verkeerd te doen, toegewijd te zijn aan de afbeelding en de kleuren en het geld dat ze er voor ontvingen waard te zijn. Ze tekenden het persoonlijk met de hand. In een boekje over de ikonen uit Varna staat bij een dergelijk contract de afbeelding van dit teken. Het is een afdruk (tekening) van een hand bij een contract van de ikonenschilders uit Tryavna, de bakermat van de Bulgaarse ikoonschilderkunst. Dus letterlijk ondertekend met ‘van de hand van’… (afb. 7).
Mocht uw interesse gewekt zijn voor de Bulgaarse ikonen, dan kan ik u van harte een reis naar Bulgarije aanbevelen. Het is een prachtig land met veel oude kerken en kloosters, waar u de mooiste fresco’s, ikonen en ikonostases kunt bewonderen. Verder zijn er ikonenmusea met veel ikonen van een haast overweldigende schoonheid en verscheidenheid (o.a. in Varna, Sofia en Tryavna).
Reisbureau Rodinatravel verzorgt diverse reizen naar Bulgarije, o.a. culturele reizen waarbij ikonen en fresco’s alle aandacht krijgen en een cursus ikoonschilderen is inbegrepen. Een mooie combinatie van reizen, interessante excursies en schilderen. Deze reis wordt begeleid door de auteur van dit artikel en wordt van harte aanbevolen (red.)
(Auteur: Marian van Delft)