Tijdens onze doorreis naar Zuid Duitsland heb ik in het voorjaar 2015 het Ikonenmuseum van Frankfurt am Main bezocht. Net als in Recklinghausen is het een museum met uitsluitend ikonen en voorwerpen die daarmede verband houden.
Het Museum bestaat vanaf 1990; nu dus 25 jaar; en is ontstaan door de schenking van de nalatenschap van Dr. Jörgen Schmidt-Voigt. De verzameling ikonen van ongeveer 800 stuks is in een stichting ondergebracht. Naast de tentoonstelling organiseert men maandelijks een bijeenkomst met lezingen en muziek voor de vrienden en sponsors.
Het museum maakt onderdeel uit van de zogenaamde Museumufer waar de meeste musea van Frankfurt bijeen liggen. Vanuit het centrum de “Altstadt” met de Dom is het alleen even de rivier oversteken; dus heel gunstig gelegen.
Het museum bestaat uit een grote benedenverdieping en een kleine bovenverdieping met bibliotheek. De huidige tentoonstelling ter gelegenheid van het 25 jarig bestaan was samengesteld uit werken van eigen bezit en leenwerken uit het Ikonenmuseum van Recklinghausen en het Byzantijns museum van Berlijn. Voornamelijk Russische Ikonen, een kleine verzameling Ethiopische koptische ikonen, enkele Italo-Kretensische ikonen. Daarnaast reisikonen, beschilderde eieren, wierookvaten en heel opmerkelijk een verzameling grote kerkdeursleutels. Veel van de tentoongestelde werken komen voor in duitstalige boeken zoals ‘Welt der Ikonen” van Gerhard en uitgaven van het Museum Recklinghausen. Twee ikonen die mijn persoonlijke belangstelling hadden, worden hier uitgelicht.
Madre della Consolazione
Maria della Consolazione, 15de eeuw, 65 x 51 cm, Italiaans-Kretenzische School, Ikonen-Museum Frankfurt (langdurig bruikleen van Staatliche Museen zu Berlin, Skulpturensammlung und Museum für Byzantinische Kunst)
Een mooie ikoon van de moeder Gods van Kretensische oorsprong, waarbij de invloed van de Venetiaanse stijl de Kretensische schilder duidelijk heeft beïnvloed. Het is geschilderd naar een ikoon van Nikolaos Tzafouris uit de 15e eeuw, die later in de 17 e eeuw veelvuldig nageschilderd is. Het kind houdt de wereldbol vast in plaats van de veel meer voorkomende tekstrol en de gezichtshuid en is voorzien van roze blosjes in italiaanse stijl, “alla latina” genaamd. De nimbus is rijk bewerkt op een gouden achtergrond.
Hh. Clemens, Georgius en Menas
Hh. Clemens, Georgius, Menas, tweede helft 14de eeuw, Russische ikoon Novgorod, Ikonen-Museum Frankfurt
De andere ikoon is een oude en zeldzame Russische ikoon uit Novgorod die waarschijnlijk op de tweede helft 14e eeuw gedateerd kan worden. Daarop is de eerste paus met de naam Clemens (Klimenta) in het midden afgebeeld samen met de strijders Georgius links en Menas rechts, beide herkenbaar aan de rode mantels. Clemens is afgebeeld als bisschop, te zien aan de kruisen op zijn omoforion en hij heeft het evangelieboek in de verborgen linkerhand. Hij was een leerling van Petrus en/ of Paulus en de derde opvolger in lijn als paus. Hij stierf in het jaar 101.
De Griekse opschriften verraden dat de schilder van oorsprong Grieks geweest moet zijn. Er wordt wel beweerd dat deze ikoon de verbinding aangeeft tussen de toenmalige kerk in Oost-Europa (Georgi) en die van Alexandrië in Egypte (Menas). De verering van Clemens en van zijn bisschoppelijke naamgenoten vele eeuwen later is nog steeds te vinden in Macedonië (Ohrid) en de Oekraïne (Kiëv).
Deze ikoon is in het bezit van het Ikonenkabinett van het Staatlichen Museen Preussischer Kulturbesitz te Berlijn en langdurig in bruikleen gegeven aan het Ikonenmuseum te Frankfurt.
Door: Clemens Staphorst