Joost Heutink
Ieder mensenleven kent een oorsprong, zoals ook ieder leven weer een einde krijgt. Een biologische vanzelfsprekendheid, maar tegelijkertijd ook een groot wonder. De tentoonstelling Wonder van de Geboorte, die tot eind januari te bezichtigen in is het Ikonenmuseum Kampen bestaat uit Russische en Griekse ikonen die verband houden met de geboorte van nieuw leven. Dat verband blijft niet beperkt tot het moment van de geboorte zelf. Ook onderwerpen als de zwangerschap, pijn tijdens de bevalling, de kraamtijd en de mijlpalen van de kindertijd komen aan bod.
Zijn alle mensen geboren? Welke heiligen kunnen helpen om zwanger te worden? Hoe wordt de geboorte van een bijzonder kind aangekondigd? Waarom ligt de moeder van Johannes in een prachtig kraambed, maar ligt Maria op een rood kussen? Wie mag het pasgeboren kindje voor het eerst in bad doen? Welke naam krijgt het kind? Waarom krijgt het Christuskind borstvoeding? Wie beschermen het jonge kind tegen ziektes en andere gevaren? En wie kan helpen het kind uiteindelijk op eigen benen te laten staan? De tentoonstelling in Kampen heeft misschien geen volledig of wetenschappelijk verantwoord antwoord op al deze vragen, maar biedt wel een verrassende en actuele kijk op de beeldtaal van een kleine honderd ikonen uit de 16e tot late 19e eeuw. Speciaal voor Eikonikon enkele thema’s uit de expositie.
In den beginne…
De tentoonstelling begint met een ikoon waarop de schepping van Adam en Eva is te zien. Zij zijn de enige mensen die niet geboren zijn. Adam wordt uit stof en aarde geschapen, Eva uit de rib van Adam. Aan de paradijselijke idylle komt een eind wanneer Adam en Eva van de verboden vruchten eten. De slang overtuigt hen ervan dat het eten van de vruchten niet leidt tot de dood, zoals God had gewaarschuwd, maar hen juist goddelijke wijsheid zal geven. Na het eten van de vruchten worden Adam en Eva uit het paradijs gestuurd. Ze zijn stervelingen geworden en het voortbrengen van nakomelingen is een noodzaak geworden.
Kinderzegen
Kinderen krijgen is niet vanzelfsprekend. Vruchtbaarheid wordt vaak opgevat als een geschenk van God. Er zijn diverse heiligen die bij een kinderwens of bij een (vermoeden van) onvruchtbaarheid om voorspraak kan worden gevraagd. Vanzelfsprekend horen daar bekende moeders bij, zoals Elisabet (de moeder van Johannes de Doper), en Anna (de moeder van Maria). Een voor ons wellicht minder bekende heilige is Stylianos van Paphlagonia, die veelal op Griekse ikonen te vinden is. Hij wordt meestal afgebeeld met een ingebakerd kindje in zijn armen. Volgens de over- levering leefde Stylianos tussen de 4e en 6e eeuw aanvankelijk als kloosterling en later als pilaarheilige (styliet). Hij verwierf bekendheid als genezer. De eerste wonderlijke genezing die hij mocht verrichten be- trof een jong kind. Vandaar dat ikonen van Stylianos vaak bij zieke kinderen worden opgehangen. Omdat een onvruchtbare vrouw dankzij zijn voorspraak toch kinderen kon krijgen, wordt hij ook om hulp gevraagd bij fertiliteitsproblemen.
Hulp bij geboorte
De ikoon van de Moeder Gods Hulp bij geboorte is speciaal gewijd aan de bescherming van de moeder tijdens de bevalling. De iconografie is een variant op de Moeder Gods van
het Teken. De verschillen zijn echter van belang. De Moeder Gods van het Teken houdt haar handen biddend omhoog naast het lichaam, terwijl de Moeder Gods Hulp bij geboorte haar handen over haar hart heeft uitgevouwen. Onder haar handen zien we Christus Immanuël ten voeten uit in een amandelvormige stralenkrans. Bij de Moeder Gods van het Teken is Christus ten halve lijve afgebeeld. Een derde opvallend verschil is de blikrichting. De Moeder Gods van het Teken kijkt recht voor zich uit, terwijl de Moeder Gods Hulp bij geboorte haar blik schuin heeft afgewend.
Geschenken voor moeder en kind
Wie op kraamvisite gaat, kan niet met lege handen aankomen. Deze traditie komt waarschijnlijk voort uit het gebruik om kinderkleertjes, dekentjes en andere noodzakelijke of praktische spullen aan een jonge moeder te geven. Ook de doop van het jonge kind is een mooie gelegenheid voor cadeautjes. Op ikonen is vaak te zien hoe de moeder van de pasgeborene bezocht wordt door een of meerdere jonge vrouwen die voedsel en presentjes aanbieden. Of de bezoeksters en hun geschenken een diepzinnige symbolische betekenis hebben is maar zeer de vraag. Mogelijk benadrukken ze vooral de realiteit van de gewone dingen die het afgebeelde wonder van de geboorte omringen.
Op ikonen van de Geboorte van Christus worden vaak de Wijzen uit het Oosten afgebeeld. Volgens apocriefe bronnen waren ze met zijn drieën, wat ook past bij de drie geschenken die ze meebrachten: goud, wierook en mirre (Mat. 2:11). Over de keuze van deze geschenken is door de eeuwen heen veel gespeculeerd. De meest voor de hand lig- gende verklaring is dat de Wijzen het koningskind de hoogste eer wilden bewijzen. En goud, wierook en mirre waren nu eenmaal de kostbaarste geschenken die destijds in het Oosten te vinden waren. Andere verklaringen gaan uit van een symbolische betekenis van de geschenken. Zo zou het goud kunnen verwijzen naar het aardse koningschap van Christus, de tabernakel of de tempel of juist de heerlijkheid van de hemel. Wierook zou symbool zijn voor de goddelijkheid van het kind, de volmaaktheid, het hogepriesterschap of juist het offer zelf. En de mirre zou vooral een vooruitblik zijn naar het lijden van Christus en zijn balseming. Het is niet bekend wat er met de geschenken is gebeurd. Volgens sommigen gebruikte Jozef het goud om een ezel te kopen en de vlucht naar Egypte te bekostigen. Maar het is ook mogelijk dat de geschenken onbenut bleven – een lot dat menig ongevraagd kado treft.
Kussen en kribbe
Wie had tegenwoordig nog de betekenis van het woord ‘kribbe’ geweten als het niet in het kerstverhaal was voorgekomen? Feit is dat de vervanging van de wat ouderwetse ‘kribbe’ voor een moderne ‘voederbak’ in de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV, 2004) toch een kleine schokgolf teweegbracht onder zowel gelovigen en niet-gelovigen. Mogelijk zijn een kribbe en een herberg toch romantischer dan een voederbak en nachtverblijf. Op ikonen van de Geboorte van Christus ligt het Kind steevast in een kribbe die er uitziet als een eenvoudige voerbak. In tegenstelling tot westerse afbeeldingen is het op ikonen soms even zoeken naar het Christuskind. Meestal neemt de Moeder Gods namelijk de centrale plaats in. Ze ligt op een groot rood kussen, wat wel wordt opgevat als een verwijzing naar het Byzantijnse keizerlijke hof. Daar hield het begrip Πορφυρογέννητη (letterlijk: geboren in het purper) in dat een kind van de regerende keizer dat geboren was tijdens de heerschappij van zijn vader meer rechten had dan zijn broers en zussen die voorafgaand aan de troonsbestijging waren geboren. Voorwaarde was dat het kind geboren was in de Πορφύρα, de purperen kamer in het Grote Paleis te Constantinopel. Het purperen kussen van de Moeder Gods en de eenvoudige kribbe van het Kind zijn zo een subtiele verwijzing naar de dubbele natuur van Christus: god en mens tegelijk.
Op ikonen van de Geboorte van de Moeder Gods en ikonen waarop de geboorte van heiligen is afgebeeld lijkt soms bijzondere aandacht te zijn besteed aan het bed van de moeder of het wiegje van de pasgeborene. De bedden zijn vaak opvallend hoog – mogelijk uit praktische overwegingen. Het is voor de vroedvrouwen gemakkelijker om aan een hoog bed te helpen omdat ze dan minder voorover hoeven te buigen. Ook het in en uit bed stappen lukt beter uit een hoog bed.
Zeer uitzonderlijk is de ikoon van de Geboorte van de Moeder Gods (Moskou, vroeg 18e eeuw) waar Maria in een wiegje ligt dat aan het plafond hangt. Door middel van een koord laat haar moeder Anna vanuit het kraambed het wiegje zachtjes schommelen.
Borstvoeding
De voeding van een pasgeboren baby bestaat uitsluitend uit melk. Het kind is daarvoor in eerste instantie aangewezen op de borstvoeding van de moeder. Toen kunstmatige babyvoeding nog niet voorhanden was, was het gebruikelijk dat kinderen van moeders die zelf onvoldoende melk produceerden gevoed werden door moeders die ‘overproductie’ hadden.
Ikonen waarop de Moeder Gods het Christuskind zoogt zijn ontstaan in de 6e eeuw. In die periode waren er kerkelijke stromingen die de twee-naturenleer in twijfel trokken. Met andere woorden: ze vroegen zich openlijk af of Christus wel volledig mens en volledig god was geweest. Door op de ikoon uit te beel- den dat het Christuskind moedermelk drinkt, wordt de twijfel over het volledige mens-zijn van Christus weggenomen. De Theotokos, de menselijke moeder van Christus, geeft haar kind melk omdat het zon- der eten niet zal overleven. Omdat het hier om een theologisch statement gaat dat niet moet worden verward met de sensualiteit van de vrouwenborst,
is op ikonen de borst klein en anatomisch incorrect afgebeeld.
Ook op ikonen van de Geboorte van de Moeder Gods is soms te zien hoe Anna haar dochter Maria de borst geeft. Hier lijkt eveneens de nadruk te liggen op de menselijkheid. Maria is weliswaar de Theotokos, maar zij is mensenkind als iedereen.