Cees Bartels, o.carm
De ikoon van de Moeder Gods van de Karmel is geschilderd door de Karmelietessen van het klooster in Cerreto (Italië) en laat Maria, Moeder van Karmel zien (afb. 1). Zij wordt geflankeerd door een viertal belangrijke figuren in de geschiedenis van de Karmelorde, die rond 1207 kerkelijke goedkeuring kreeg.
De Karmelmonniken leefden als eremieten in het Karmelgebergte rond de bron van de Profeet Elia. Zij kenden ook vormen van samenkomen om te bidden. Onder de leiding van een van hen, broeder B., stelden ze een vorm van Leven op en legden deze ter goedkeuring voor aan de kerkelijke autoriteit, die zetelde in Jerusalem. De heilige Albertus, Patriarch van Jerusalem, verleende zijn goedkeuring in de vorm van een ‘Formula Vitae’. Dit is een Leefregel, die tot op de dag van vandaag dient als gids voor het leven van de Karmel in de hele wereld. Het is een vrij korte Leefregel bestaande uit ruim twintig kleinere hoofdstukken, waarin de grote (richt)lijnen van het kloosterleven van de Karmelieten en later ook Karmelietessen worden aangeven.
In de 16e eeuw beleefde de orde een grote hervormingsbeweging. waarin grote figuren als Teresia van Ávila en Juan de la Cruz (Jan van het Kruis) een centrale rol speelden. Het betrof een herbronning van de oorsponkelijke waarden, nadat de orde het Karmelgebergte had moeten verlaten en zich in Europa, in Spanje, had gevestigd als mendicanten (bedelmonniken). Die hervormingsbeweging in Spanje in de 16de eeuw leidde tot het ontstaan van de Ongeschoeide Karmel, ook wel de Teresiaanse Karmel genoemd. De Karmelorde van de Oude Observantie bleef voortbestaan.
Uit de Nederlandse Karmel is met name een bekende figuur de Zalige Titus Brandsma die in 1985 is zaligverklaard door de nu heilige Paus Johannes Paulus II. Titus was professor aan de Universiteit van Nijmegen in wijsbegeerte en de geschiedenis van de Nederlandse vroomheid, en mede-oprichter van deze universiteit. Tijdens de oorlog speelde hij een belangrijke rol inzake de vrijheid van pers en media tegenover de Nazi’s. Titus heeft het land doorgetrokken om de katholieke pers te ondersteunen die zich niet wilde in laten met het Nationaal Socialisme en Nazi-ideologie. Hij is in 1942 daarom gevangen genomen en uiteindelijk weggevoerd via allerlei kampen naar Dachau, waar hij is gestorven na een dodelijke injectie, in juli van dat jaar.
Op de ikoon is de zalige Titus Brandsma geschilderd als een van de vier belangrijke figuren, onderaan links. Boven hem staat de Regelgever, de Patriarch van Jerusalem, de heilige Albertus. Van hem wordt dit jaar de 800ste sterfdag herinnerd. Aan de rechterkant boven staat geschilderd de heilige Teresa van Avila, die in 1970 door Paus Paulus VI tot eerste vrouw als Kerklerares werd verheven en van haar wordt in 2015 het 500ste geboortejaar gevierd. Onderaan rechts staat geschilderd de heilige Maria Magdalena de Pazzi, een grote Karmelmystica uit Italië uit de 16de eeuw. Van haar wordt in 2016 het 450ste geboortejaar herdacht. Deze vier personen uit de Karmelgeschiedenis willen voorstellen ‘getransfigureerde’ oftewel ‘omgevormde’ personen: heiligen, tot heling gebrachte, ge-heel-de mensen. Ze staan als vier volle figuren symmetrisch op de vier hoeken afgebeeld, in het licht van de werkelijkheid van God, Zon van Gerechtigheid.
Op de ikoon vormt de Moeder Gods van Karmel met Kind het centrum. Iedere Karmelitaanse ikoon van Maria, de Moeder Gods, roept de relatie op van de Moeder Gods met haar Zoon en wil die relatie ook verbeelden. Al sinds de vierde eeuw heeft deze wijze van verbeelden de voornaamste aspecten van de theologie inzake Maria, de Moeder Gods- de ”Θεοτοκος“- pogen weer te geven. Deze titel wijst op haar plaats in de heilsgeschiedenis: ‘Zij die God draagt’ en op haar spirituele betekenis. Als moeder van evangelisatie die op intieme wijze het hart van mensen raakt als een onvergankelijke schoonheid van heel haar wezen (1 Petrus 3:4), als sieraad dat de hele persoon doorstraalt. Drie kruisen van licht (waarvan er twee zichtbaar zijn), tekenen van haar bijzondere integrale persoonlijkheid naar geest, hart en lichaam. De nimbus, een wolk van Gods heerlijkheid laat haar heelheid, heiligheid zien. Zij is gekleed in koninklijke kleding, stralend door het licht van haar witte mantel. Zij behoudt de Karmelitaanse kleuren in de tuniek en de mantel, ofschoon de schaduwen van blauw en purper trouw blijven aan de traditionele canon zoals die voorkomen in de kleding van de Hodigitria (Zij die naar de Weg wijst), Christus, ook hier gezeten in een Koninklijke rechtop-positie, zegenend, op haar linkerarm, en gekeerd naar de Moeder. Hij is de bron van goddelijkheid en licht, de evangelist, brenger van Goed Nieuws bij uitstek.
Bij deze ikoon uit Italië kan nog een ikoon uit Nederland van de Moeder Gods van de Karmel worden toegevoegd (afb. 2: Cees Bartels, 2007 (red.). Maria wordt hier afgebeeld als de Moeder Gods van het Teken met in het centrum de Christus-medaillon. De Moeder Gods staat in de houding van de Orante, de biddende Moeder Gods, met op de achtergrond de berg Karmel. Het gebed is de centrale bezigheid van de Karmel in de wereld. De orde wil bestaan als een biddende gemeenschap in de wereld.
In het leven van de Karmel probeert de orde deze drie elementen verder vorm te geven: het gebedsleven in het samen bidden, in meditatie dag en nacht de wet des Heren overwegend, in het lezen van de Schriften en allerlei vormen van samenkomen Rond de Schrift. Daarin lezen de deelnemenden teksten uit de Bijbel, overwegen ze en wisselen hun ervaringen uit.
De centrale plaats van het leven in gemeenschappen, als broeders en zusters, is een gave en een opgave in de wereld, te midden van de mensen met wie en voor wie deze biddende gemeenschappen er willen zijn. Deze Karmelgemeenschappen kunnen we vinden over de hele wereld, niet alleen als kloosterlingen, maar ook in grote groepen van lekenkarmelieten. Allen samen vormen ze de Familia Carmelitana.
Het feest van Onze Lieve Vrouw van de Berg Karmel, zoals het jaarlijkse feest genoemd wordt, is altijd op 16 juli.