Wim Vermeulen (1)
De uitdrukking ‘schrijven van ikonen’ kom je regelmatig tegen en niet alleen in het Nederland, maar ook in andere landen (bij voorbeeld Frankrijk en Duitsland). Ik denk dat een verklaring hiervoor heel alledaags is en oorspronkelijk wellicht berust op een misverstand. In het Russisch betekent het werkwoord pisat’ (voltooide vorm napisat’) namelijk niet alleen schrijven maar gewoon ook schilderen, tekenen. Dus: pisat’ pis’mo (писать письмо; een brief schrijven), pisat’ kartinu (писать картину; een schilderij schilderen), pisat’ portret (писать портрет; een portret schilderen of tekenen), maar ook pisat’ ikonu (писать икону; een ikoon schilderen).
In de Griekse oorsprong van het woord ‘iconografie’ verwijst het woord grafie naar ‘inkrassen’, ‘tekenen’, en ook naar ‘schrijven’.
Omdat het schilderen van ikonen bij uitstek mensenwerk is en enige bescheidenheid daarbij wel past, gaat mijn voorkeur er naar uit om gewoon de uitdrukking “schilderen van ikonen” te gebruiken.
Peter van den Hoven (2)
In het boek van Michel Quenot,’ De Ikoon, Venster op het Absolute’, trof ik voor de eerste keer de opmerking aan dat het woord iconograaf ‘beeldschrijver’ betekent en niet ‘beeldschilder’.
In het Grieksch Woordenboek (1926) van voormalig hoogleraar aan de Universiteit van Leiden, Dr. F. Muller, waarin het Grieks uit vervlogen tijden aan bod komt, lees ik echter, dat het woord eikonographos al bij Aristoteles wordt aangetroffen en ‘portretschilder’ betekent.
Voorts lees ik bij het woord graphoo dat het allereerst ‘schrammen’ of ‘inkrassen’ betekent. Later breidt de betekenis zich uit tot schrijven, schilderen en tekenen. Het woordenboek vermeldt naast verwante woorden in Europese talen ook dat het woord graphoo verwant is aan ons woord graven en griffen. Zo komen we het woord ‘graef-ijzer’ tegen in de 17e eeuw, wat burijn betekent, het gereedschap van de graveur. Het Franse ‘graver’ is uit het Oudnederfrankisch afkomstig, ook wel Oudnederlands genoemd. Deze betekenis van graveren en drukken klinkt nog door als we het over een grafisch ontwerper hebben. Tegenwoordig spreekt men van ‘pornografie’, ongeacht of het in geschrift, in druk of in beeld is uitgevoerd.
Hoe men het woord graphoo moet vertalen hangt volledig af van de taal waarin het wordt vertaald, en het Nederlands beschikt over meer keuzemogelijkheden. Om de dubbelzinnigheid van het woord te vermijden is in de loop der tijd het woord zoographoo opgekomen. Hermeneia tes zoographikes, het handboek van Dionysios van Fourna, betekent dan ook ‘Verklaring van de schilderkunst’ en niet van de schrijfkunst.
In het Russisch tref je iets identieks aan: pisat, schrijven of schilderen is zhivopisat geworden. Zhiv betekent leven, net als zoo in het Grieks en ook dit is ter nadere aanduiding dat het om schilderen (naar het leven?) gaat. In het Nederlands hebben we ook aparte woorden voor schrijven en schilderen. Niemand zal beweren dat Rembrandt de Nachtwacht heeft geschreven.
In het moderne Grieks betekent eikonografoo specifiek en alleen illustreren, en alleen dan
ikoonschilderen als de context daar onontkoombaar op wijst zoals in: de heilige Pachomius de ikonograaf. Het woord agiografoo kun je vertalen met ‘heiligen schrijven’. Het verwijst naar het schrijven van een heiligenleven. Het schrijven van ikonen is voor een Grieks gevormde dan ook totaal vreemd. Hij schildert gewoon ikonen.
Natuurlijk moeten we coulant zijn voor hen die Grieks en Russisch tot moedertaal hebben, en deze fout maken, maar als Nederlanders het slechte voorbeeld geven in hun eigen taal blijft een onjuiste Nederlandse vertaling bestaan.
Het woord ‘schilder’ duidt op iemand die de kunst machtig is om schilden te voorzien van
een heraldische afbeelding met behulp van kleurrijke verf. Ooit heeft Constantijn het
labarum, het Christos-monogram XP, laten aanbrengen op de schilden van zijn soldaten, en zo zijn leger onder de hoede van Jezus Messias gesteld. Men mag dit geen ikonen noemen. Maar in later eeuwen hebben met name Russische legers morele kracht geput uit de aanwezigheid van ikonen bij het verslaan van de Mongolen en de strijd tegen Napoleon. Zo dienden ikonen als een geestelijk schild, en welk bezwaar is er dan om gewoon van ‘ikonen schilderen’ te spreken?