Jan Verdonk
Tijdens een reis naar de Gouden Ring heeft ikoonschilder Jan Verdonk de Russische ikonen beter leren kennen. Maar hij is nog niet van Grieks tot Russisch schilder gerectificeerd, zoals de gids wilde.
Christus Pantocrator ,ikoon geschilderd naar aanleiding van de reis in Rusland
door de in Griekse stijl werkende ikoonschilder Jan Verdonk
Wat technisch de Russen van de Grieken scheidt, is het transparante. Het grote kleurvlak van een rode of groene mantel bijvoorbeeld wordt transparant opgezet, door meer dan tien transparante verflagen over elkaar heen te zetten. Dat geeft een niet te voorspellen wolkig patroon, waar je ook doorheen lijkt te kijken. Je denkt: “Waar kijk ik eigenlijk naar?“ Uiteindelijk kijk je ook naar de witte grondering van de plank. Dat is een bijzonder mooi effect en dat hebben Griekse ikonen niet. Die hebben allemaal dekkende kleurvlakken. Bij de Russen zijn wel het eerste, tweede en zeker derde licht als het er is, dekkender dan het grondvlak. De lichten zijn anders dan de Griekse, en een aparte studie waard. De lichten kunnen best helder zijn, dan stralen ze, maar ze zijn smaller.
Dan hebben Russische ikonen verder de aanduiding van het volume van het kleed door middel van allemaal lijntjes. Het gaat over belijning. Arcering is hier niet bedoeld, eerder lijnen die met elkaar het begin van een spiraal vormen. Als aan de rand van een kleed de lijntjes dicht op elkaar gevorkt staan, dan begrijpt het oog dat het kleed hier rondloopt. Griekse ikonen daarentegen geven ronding aan door de belichting van het eerste tot en met het derde licht en de grondkleur gaat de rol van schaduw spelen. En zo hebben de ikonen van de Kretenzische school nogal veel schaduw: ongeveer 50 % van het oppervlak.
Verder hebben de Russische ikonen een ander kleurgamma of palet. Veel ikonen hebben onbestemde kleuren als omber, amber, bruin, en pasteltinten of harde groene, rode achtergronden. Griekse ikonen daarentegen hebben grondvlakken die meer corresponderen met de lichten, in die zin dat een rood licht een rood grondvlak met zich meebrengt (en vice versa), groen een groen, blauw een blauw, bruin een bruin. De Kretenzische school vereist dat tenminste. Het Russische schilderen is volgens mij en de Russische auteurs ontstaan uit de specifieke perioden van het Noordgriekse schilderen (te weten de Paleologische en Comnenische stijl), en daarin was zo weinig eenvormigheid dat het niet zo gek is dat het Russische schilderen a) ook zo uiteenloopt en b) dus zo verschilt van Kreta.
Het vierde verschil tussen Russisch en Grieks is de tijdbalk. Vanaf de vierde eeuw waren er ikonen, ik denk het eerst in Palestina. Byzantium gebruikt ook de beeldtaal (de term is iconografie) van het Hellenisme (300 v. Chr. tot 300 n.Chr.) en van de klassieke Oudheid (800 tot 300 v.Chr.). Tijdens de Byzantijnse beeldenstorm (725-853) was Rusland nog heidens, zelfs tot 988, toen Kiev als eerste en belangrijkste vorstendom christelijk werd, ten tijde van de Macedonische dynastie in Byzantium. Rusland heeft dus niet de wortels van het Byzantijnse schilderen in zich, alleen een momentopname overgenomen en verder ontwikkeld. Het verval zet in Rusland in in de 16e eeuw en in de Byzantijnse gebieden op zijn laatst in de 17e eeuw.
Het vijfde verschil betreft het expressionisme van het Russische ontwerp tegenover het realisme van het Griekse. De verhouding hoofd-lichaam ligt in Rusland op 1: 12, in Griekenland op 1 : 8. Die onnatuurlijke Russische vormgeving geeft voor het oog de vergeestelijking van de mens heel goed weer. Op de ikonostase buigen deze lange gestalten in lichaamstaal die zegt: deemoed, onderwerping, nederigheid, overgave (Gospodi pomiluj, Heer ontferm U). En misschien zit er wel een beetje Russische melancholie bij ook. De Griekse ikoonschilders zetten bovennatuurlijke portretten neer in op en top realisme. De heiligen worden afgebeeld als gelukzalige figuren met een naar binnen gekeerde blik.
Wij Grieken zullen naar de Russen moeten kijken om te leren. Om ons eigen schilderen die toets van heiligheid en psychologische diepte mee te geven waar de Russen om bekend staan. Een rol speelt ook het begrijpen van de artistieke middelen waarvan de Rus zich bedient. En ik denk dat we uit het eigen arsenaal dat de Griekse traditie ons heeft overgeleverd moeten putten om net als de Russen iets moois en tijdloos te creëren.