Roeland Wilcke
In Eikonikon 113 is de inleiding van Egon Sendler’s boek “Le secret de la ligne” in vertaling gepubliceerd. Hier volgt de vertaling van het eerste hoofdstuk over lijnen en verhoudingen.
Lijnen zoals wij ze waarnemen lijken een eenvoudig verschijnsel te zijn. Lijnen brengen het zien en de verbeelding van de mens in de vereiste toestand. Men realiseert zich echter niet dat de lijn vooral door onze intelligentie wordt gemaakt. Als de lijn bestaat als lichtstraal en zodoende een rol speelt op het gebied van de wetenschap, dan is de lijn nog meer aanwezig in de vormen van artistieke tekeningen. De lijn is dus niet slechts een natuurverschijnsel maar het is een creatie van ons denken. Daarom speelt de lijn in alles wat voorstelling is een belangrijke rol. De lijn is een noodzakelijke element geworden voor alles wat expressie is van het denken. En het is precies vanwege haar functie in het domein van de vorm dat de lijn in onze wereld aanwezig is. De lijn vormt de zaken die om ons heen zijn tot een geheel. Om de functie van de lijn beter te begrijpen moeten we de wiskunde en de wetenschappen buiten beschouwing laten. In artistieke uitingen overstijgt de vorm een puur intellectuele betekenis; zij zorgt zelf voor betekenis, zij maakt zelf deel uit van deze intieme betekenis.
De Rechte Lijn
Zo kan men dus stellen dat de lijn niet bestaat zonder onze intelligentie. Zelfs de lichtstralen vanuit de kosmos worden beïnvloed door massa sterrenstelsels die ze laten afwijken waardoor ze een bocht maken. De stralen zijn dus geen rechte lijnen. Zo kan men een ster zien die zich in werkelijkheid achter een zwarte massa bevindt.
Van nature is de rechte lijn onafhankelijk van de materiële wereld. Het wezen van de rechte lijn is dat zij deel is van het denken, van de bestudering van het zijnde (metafysica). Zij is allereerst pure beweging, niet alleen in de zin van beweging in de ruimte, maar vooral beweging die zich afspeelt in het domein van de geest, deze is immaterieel, onstoffelijk.
De rechte lijn maakt deel uit van de verhoudingen van onze realiteit. Omdat een rechte lijn pure beweging is, is er sprake van voortdurende verandering. Zij maakt deel uit van de tijd waarin alles bestaat. Welnu, deze “verandering” is nauw verbonden met de ruimte. Beweging en verandering zijn de twee fundamenten van het bestaan van ons heelal. Daarbinnen spelen zich de historische gebeurtenissen af, die ons een beweging zonder einde lijken. Het is een onbeperkte , volstrekte beweging. Een beweging die reeds deelneemt aan de dimensie van een andere realiteit, die van het absolute Wezen. De geschiedenis vindt zijn einde en voltooiing in Hem.
De rechte lijn heeft dus met de bestudering van het Zijnde te maken (metafysica). Zij komt dáár te voorschijn waar een transcendente gedachte, een transcendent idee wordt uitgedrukt.
In de Byzantijnse kunst drukt de rechte lijn de theologische dimensie van een gebeurtenis of persoon uit. De persoon en de gebeurtenis verwezenlijken zich in de beweging van de tijd. Er is geen weg terug, geen halt. Elk moment is uniek omdat het zich realiseert in ruimte en tijd. Volgens de westerse christelijke opvatting is het menselijk bestaan gebaseerd op deze structuur. Elke handeling in het leven heeft een absolute waarde. Zij is uniek en het bestaan van de mens kan niet herhaald worden, want er is voor hem of haar geen reïncarnatie.
Volgens de oosterse religies maakt de mens deel uit van een rondgaande beweging van het heelal. Zij kennen geen principes of gedachten over de rechte lijn. Levende wezens keren steeds weer terug. De eeuwige kringloop van de reïncarnatie. Door middel van de cirkel wordt deze opvatting in hun kunstuitingen uitgedrukt.
Maar we keren terug naar het domein van de tekening; rechte lijnen hebben daar een functie. Ze geven om te beginnen structuur aan. De verticale lijn zorgt voor het evenwicht. De horizontale lijn zorgt voor stabiliteit, de basis waarop alles is opgebouwd. Dat is dus niet de horizonlijn die aarde en hemel scheidt, de grens waar je niet overheen kunt, en die in wezen dus geen lijn is in de letterlijke betekenis van het woord is.
In voorstellingen heeft de horizontale lijn een andere betekenis. Zij is van nature de uitdrukking van standvastigheid, basis, zelfs van onbeweeglijkheid. Dus bij de tekening van gebouwen zorgt de rechte lijn voor de structuur en de stabiliteit die nodig zijn voor de hele constructie. Hetzelfde geldt ook voor de compositieschema’s. Zoals de thema’s van ikonen verschillend zijn, verschillen de vormen van de compositie. Dat heeft tot gevolg dat de kunstenaar vóór het maken van een compositie goede kennis moet hebben van het onderwerp dat hij moet voorstellen, anders gezegd: moet present stellen.
Een voorstelling van een buste of een volledige figuur maken kan zonder veel moeilijkheden. Maar men moet twee principes in de gaten houden:
- Ten eerste moeten deze personen geplaatst worden rond een symmetrische as, om zodoende het evenwicht van het beeld te bewaren.
- Het andere principe gaat vérder dan de rechte lijn. De geschiedenis van de kunst laat zien dat na een primitieve periode de personen nooit onbeweeglijk zijn. Want, of door het draaien van het bovenlijf, of door het buigende of neigende hoofd, richten de afgebeelde personen zich in een andere richting, als het ware een onzichtbare lijn. Deze lijn geeft uitdrukking aan de betekenis die de schilder zoekt.
Ook staande figuren worden geconstrueerd rond een symmetrische as. Ook hier geeft de lijn van de beweging die de persoon maakt, kracht aan de afbeelding. Belangrijk is de positie van de voeten. Eén voet draagt het gewicht van het lichaam; een beetje uit elkaar, zorgt de andere voet voor het evenwicht. Op de ikonen die deel uitmaken van de Deësis in de ikonostase, zijn alle lichamen gericht naar het centrum, daar waar zich de Tronende Christus bevindt. Deze richting is als een rechte lijn die geen structuur meer aangeeft, maar een beweging die de theologische betekenis van de compositie uitdrukt.
In de compositie van de evangelie voorstellingen (feestdag ikonen), is de rechte lijn het belangrijkste element, zelfs als er andere vormen zijn gebruikt, zoals de cirkel of delen van een cirkel. Ook hier wordt het evenwicht van de voorstelling bepaald door de symmetrische as, waaromheen de personages en andere elementen worden gegroepeerd, zoals gebouwen en bergen. Bij afwezigheid van een afbeelding op de voorgrond is het de onzichtbare lijn van de beweging, die belangrijk wordt. Bij dit soort ikonen komt de beweging altijd van rechts (vanuit het oosten, bekeken vanuit het binnenste van de voorstelling; voor de toeschouwer is dat links). Die beweging van rechts naar links stelt tevens het archetype van kracht en macht voor. Dit heeft dus een theologische betekenis.
De verhoudingen
Op het eerste gezicht geven verhoudingen in de figuratieve kunst de realiteit weer die ons omgeeft. De maten zijn gebaseerd op concrete zaken. Bij voorbeeld het verband tussen het menselijk lichaam en het hoofd, het gezicht en handen, of personages en de ruimte die ze innemen, bergen en gebouwen. De verhouding is een compositie van lijnen tussen verschillende gegevens. Maar deze gegevens zijn niet alleen bepaald door reële zaken en personen, maar ook door de spirituele inhoud die de kunstenaar eraan wil geven. De verhoudingen krijgen (evenals de lijnen) dus een theologische betekenis. De vormen van de ikonen en de ikonostase van de Aankondigings Kathedraal van het Kremlin in Moskou, kunnen als voorbeeld dienen. Het silhouet van de biddende heiligen rond Christus is erg uitgerekt. Het hoofd is een negende deel van het lichaam, waardoor een meer spiritueel aspect ontstaat, buiten de natuurlijke wereld. De beweging van hun bovenlijf, gedraaid naar het centrum waar zich de Tronende Christus bevindt, geeft aan het geheel zijn betekenis, namelijk het gebed. Het spiritueel maken van de vormen is het hoofddoel van de Byzantijnse kunst. Vanaf het begin van de 4e eeuw kan men een fundamentele beweging waarnemen die men zou kunnen aanduiden als “Vijandigheid tegen het naturalisme”. Want een kunst die gebaseerd is op te mooie aardse idealen kan niet geschikt zijn voor het weergeven van spirituele waarheid. Daarom zijn bijvoorbeeld gebouwen, voorwerpen en vooral vouwen in kleding getekend met rechte lijnen, waardoor de vormen er soms enigszins stijf uitzien. Zelfs als ze in werkelijkheid licht gebogen zijn laten ze het streven van deze kunstvorm zien, namelijk het tot uitdrukking brengen van het theologische denken, een denken dichtbij de abstractie. Aldus kan men waarnemen dat op late ikonen krachtige lijnen plaats hebben gemaakt voor oppervlakkiger variant, ten koste van het transcendente karakter van de ikoon. De late ikoon wil natuurlijke lichaamsvormen laten zien. Zij wordt daardoor een afbeelding van de westerse kunst, een min of meer geslaagde imitatie van de natuur.