Joost Heutink
Hier volgt een tweede, hier en daar ingekort excerpt uit de gelijknamige tentoonstellingscatalogus over metalen ikonen van de profeet Daniel.
Daniël is een van de vier grote profeten van het Oude Testament. Samen met zijn drie vrienden Chananja, Misaël en Azarja maakte hij deel uit van een groep jonge mannen uit de vooraanstaande families van Jeruzalem die door de Babylonische koning Nebukadnessar (605 – 562 v. Chr.) werden meegevoerd om in ballingschap aan zijn hof te dienen. In het eerste deel van het Bijbelboek Daniël wordt beschreven hoe de vier vrienden aan het hof van Nebukadnessar en diens opvolgers Belsassar en Darius trouw bleven aan de godsdienst van hun voorouders en zich ook bleven houden aan de joodse spijswetten. Dit bracht hen meerdere malen in conflict met de koning en zijn gevolg. Zo werden de drie vrienden in een vurige oven geworpen toen zij weigerden te knielen voor een groot beeld van Nebukadnessar en moest Daniël tot twee keer toe enige tijd in een kuil met leeuwen doorbrengen. Door de hulp van God kwamen de mannen echter alle tegenslagen te boven – sterker nog: na iedere beproeving kwamen zij in hoger aanzien bij de koning en het volk te staan. (…)
Op ikonen zijn Daniël en zijn vrienden herkenbaar aan hun jonge gelaatstrekken, een tulbandachtige profetenmuts en een fraai gewaad, dat vaak met edelstenen is bezet. De eerste afbeeldingen van Daniël op Russische ikonen stammen uit de vijftiende eeuw. Op geschilderde ikonen van de Opstanding van Christus (Anastasis), maakt hij vaak deel uit van de groep uitverkorenen die na Adam uit het Rijk van de dood worden verlost. In deze stoet nemen Mozes en de koningen David en Salomo vaak een meer prominente plaats in en is van Daniël, soms in gezelschap van zijn drie vrienden, alleen het hoofd te zien. Houten ikonen waarop Daniël zelfstandig is afgebeeld, zijn vrijwel zonder uitzondering afkomstig uit een ikonostasewand van een kerk. Bij de meeste ikonostasewanden neemt de Moeder Gods van het Teken de centrale positie van de derde rij in en zijn op de overige ikonen uit deze rij profeten en heiligen afgebeeld die de komst van Christus hebben voorzegd. (…)
Op metalen ikonen is de profeet Daniël een grote zeldzaamheid. Op ikonen van de Anastasis is hij niet zichtbaar en aangezien metalen ikonen geen functie hadden in een ikonostasewand, was er geen behoefte aan zelfstandige beeltenissen van de oudtestamentische profeten. Toch zijn er twee typen bronzen ikonen van de profeet Daniël bekend. (…) Ze zijn beide afkomstig uit de priesterloze oudgelovigen-gemeenschap van Vyg, gelegen aan de rivier Vyg in Karelië. Tot haar volledige verwoesting onder Nikolaas I, in 1855, gold deze gemeenschap als een van de belangrijkste spirituele en economische centra van de oudgelovigen. (…)
Beide bronzen ikonen tonen Daniël ten voeten uit. Op de eerste, massieve bronzen ikoon maakt de profeet met de rechterhand een zegenend gebaar volgens de traditie van de oudgelovigen: de wijs- en middelvinger gekruist. In zijn linkerhand houdt hij een tekstrol die een fragment toont van een van de visoenen van Daniël: “Ik zag dat er tronen werden neergezet en dat er een oude wijze plaatsnam. Zijn kleed was wit als sneeuw, zijn hoofdhaar als zuivere wol. Zijn troon bestond uit vuurvlammen, de wielen uit laaiend vuur.” (Dan. 7,9) Dit visioen van Daniël gold voor veel ikonenschilders als bron voor het afbeelden van God de Vader (Sebaot) als ‘Oude van Dagen’, ondanks een door de kerk uitgevaardigd verbod op het afbeelden van God.
De tweede, opengewerkte bronzen ikoon, toont Daniël in een vergelijkbare pose. Hier houdt hij zijn rechterhand in gebed omhoog. Aan zijn voeten zijn twee wilde katten afgebeeld – een verwijzing naar de verhalen waarin Daniël in leeuwenkuil werd gegooid, maar de leeuwen hem geen kwaad deden. De tekstrol in zijn linkerhand is vanwege slijtage van de letters niet meer te ontcijferen.