Roeland Wilcke
Onlangs verscheen het vierde boek over ikonen van Egon Sendler (1923). De titel “Het geheim van de lijn”, met als ondertitel “De tekening van ikonen” geeft al aan dat dit een belangrijk werk is. Het boek is als volgt opgebouwd:
- Inleiding
- Deel 1 (32 pagina’s) gaat over het geheim van de lijn
- Deel 2 (12 pagina’s) over de “gestileerde” tekening
- Deel 3 (10 pagina’s) over de wortels van de Byzantijnse iconografie
- Deel 4 (270 pagina’s) bevat voorbeeldikonen en 116 werktekeningen van de hand van de meester.
Roeland Wilcke heeft dit boek voor u vertaald. Hieronder volgt Wilckes vertaling van de inleiding van ‘Le secret de la ligne’. Het is de bedoeling om in volgende nummers van Eikonikon de delen 1, 2 en 3 te publiceren.
Inleiding
Als het gaat om artistieke uitingen van verschillende wereldculturen, dan neemt de christelijke kunst een belangrijke plaats in. Meer dan andere wereldculturen, laat de christelijke cultuur een veelheid aan vormen en stijlen zien. Deze zijn niet alleen het resultaat van 2000 jaar evolutie en de importantie van Europese landen, maar ook van uitingen van de creatieve kracht van het christendom. Het zijn christelijke/deze waarheden die zich laten uitdrukken in een veelheid aan artistieke vormen.
De Byzantijnse kunst heeft in heel Europa een rol gespeeld bij het ontstaan van de diverse stijlen. Die rol speelt ze nog steeds, ook al lijkt ze vandaag de dag tot het verleden te behoren. Zoekende naar de wortels van deze kunst moeten we niet denken dat de oosters invloed op de Grieks Romeinse cultuur bepalend was. Om vast vooruit te lopen op de conclusie van deze studie, constateert Egon Sendler dat de theologie, het gedachtegoed van de kerkvaders, het werk van de concilies en de ervaringen van grote mystici hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van Byzantijnse kunst.
Uiteraard waren er nog andere invloeden: historische, zoals het beeld van de keizer, en filosofische, zoals de ideeën van het neoplatonisme. Ook de esthetiek van oosterse vormen op het gebied van decoratie heeft een rol gespeeld. Al deze elementen zijn bij elkaar gekomen in de ontwikkeling van een eigen stijl. Hierin domineert het spirituele, de menswording van het Woord.
Als men Byzantijnse kunst analyseert, is men verbaasd te ontdekken welke rol de lijn daarin speelt. De lijn ontpopt zich in zeer verschillende gedaanten. Zij transformeert de streep van de tekening in krachtig sprekende en compositie bepalende lijnen. Onopvallend geworden, verbinden ze personen en wat zij willen uitdrukken. De lijn is dus niet slechts een streep of een functie, maar wordt in de gestileerde realiteit van de ikoon, een omgevormd aspect van die realiteit.
Het transcendentale is op verschillende manieren uit te drukken in kunstwerken. Deze komen tot uiting daar waar de kunstenaar boven de natuurlijke vormen wil uitstijgen. De wereld van kleur in impressionistische schilderijen of de beweging van abstracte kunst, laten bijvoorbeeld de zoektocht naar het transcendente van een periode zien. Maar om welke transcendentie gaat het dan? Opent de abstractie van de moderne kunst bijvoorbeeld een toegang tot een getransformeerde wereld? Is zij niet veeleer een verkleining van de bestaande vormen van de wereld? Zelfs al maakt een abstract werk meer spirituele structuren zichtbaar? De abstractie kan het absolute niet bereiken, want alle transcendentie is onmogelijk los te zien van het religieuze.
In de christelijke kunst, en speciaal in de Byzantijnse kunst, zijn twee dimensies aanwezig: de natuurlijke wereld en de spirituele wereld. Om een verbinding tussen die twee werelden tot stand te brengen, maakt ze gebruik van de lijn. De lijn heeft niet alleen de taak om de vormen van de reële wereld te laten zien, maar drukt tevens de spirituele dimensie van de wereld uit en is als zodanig transcendent.
Bovenstaande korte uiteenzetting maakt duidelijk dat het doel van deze publicatie niet is om een collectie van wat tekeningen te presenteren die helpen om een ikoon te schilderen. Dit boek wil ons allereerst laten begrijpen dat de Byzantijnse kunst wordt gekenmerkt door een bepaald lijngebruik in structuren en vormen en dat ze haar kenmerk verliest zo gauw we dit typerende gebruik verlaten. Dit is nu precies wat er gebeurd is met de Byzantijnse kunst. Zij is gezwicht voor de Barokke vormentaal, die van de 19e eeuw, of de schilderkunst die materiële zaken imiteert en zo een valse realiteit creëert. Als men onderkent dat deze vormentaal in hun tijd een functie had, dan moet men eveneens erkennen dat het spirituele is vervangen door het sentimentele.
Bovenstaande overwegingen kunnen helpen om de betekenis van de vormentaal te begrijpen, een juiste interpretatie te geven van het voorgestelde, en de theologische betekenis van de ikoon te ontdekken. Dit is een belangrijke taak in onze tijd waar de subjectieve meningen hoogtij vieren.
Tot slot: de blik van de kenner gaat de onvolkomenheden in de uitvoeringen van de tekeningen en ook in beschrijvingen van ikonen ontdekken. Misschien zal hij het niet altijd eens zijn met bepaalde details van een interpretatie. Niets is volmaakt in onze wereld. Ik doe een appel op het begrip van de lezer, want waar het om gaat, is dat men de rijkdom probeert te vatten, die verborgen is in het fenomeen van de lijn en dat diezelfde lijn de ziel is van de Byzantijnse kunst.