Zr. Hinnêni Peltenburg
Naar aanleiding van de aankondiging over een cursus Ikonen Borduren in het vorige nummer, hebben wij Zr Hinnêni Peltenburg bereid gevonden om een bijdrage over dit onderwerp te leveren. Hoewel er al eerder het een en ander geschreven is over het borduren van ikonen, is dit onderwerp onderbelicht gebleven in ikonenland. In een aantal artikelen zal Zr. Hinnêni daar verandering in aanbrengen, samen met Olga Fischuk, die de cursus ‘Ikonen Borduren’ in Nederland zal leiden.
Zegen over de ikonenschrijver:
Moge uw werk een gebed zijn.
Moge het u zelf of anderen ten goede komen.
Stel u voor dat Gods engel naast u staat
en houd uw hart en handen rein.
Bedenk dat uw leven en uw werken verkondiging zijn
van de Blijde Boodschap.
Amen
Al vele jaren ben ik bekend met geschilderde ikonen. Ik heb er zelfs geregeld meditatieve of informatieve bijeenkomsten rond gehouden, maar toen ik ongeveer tien jaar geleden de euvele moed had om zelf een ikoon te gaan borduren, wist ik niet precies waar ik aan begon. Tijdens de voorbereidingen voor het grote werk dat ik wilde uitvoeren, een epitáphios in het Grieks, of plashchanitsa in het Russisch: een doek dat op Goede Vrijdag in de Oosterse Kerk wordt gebruikt, werd mij duidelijk dat mijn interesse uitgaat naar het vervaardigen van kerkelijke textiel: paramenten, liturgische kleding en gebruiksvoorwerpen. Daarnaast blijft het uiteraard altijd mogelijk een ikoon te borduren als zelfstandig onderwerp. De informatie die ik al gaandeweg rond het thema: ‘vervaardigen van kerkelijke textiel en het borduren van ikonen’ verzamelde, is beslist niet uitputtend of volledig, maar boeiend genoeg om daarover nu te schrijven.
Borduren is het maken van versieringen met naald en garen op textiel. Het is een kunst die al bestaat sinds de mensheid stoffen gebruikt. Over de hele wereld worden naar schatting vanaf 3000 v. Chr. borduursels aangebracht op weefsels. Al in de Vedische geschriften en in het boek Exodus in de Bijbel is sprake van borduurwerk. In het oude Egypte werd al gouddraad gebruikt om soms volledige kledingstukken mee te borduren. Voorbeelden daarvan zijn gevonden op sommige mummies. De zomen van Griekse en Romeinse kleding was vaak met het meest fijne borduurwerk versierd en ook in Azië werden prachtige patronen in goud en zilver borduurwerk uitgevoerd. Vooral het Chinese zijdeborduurwerk is tot op heden beroemd. Het borduurwerk dat vanaf de vierde eeuw in Byzantium wordt gemaakt vindt van daaruit de weg naar Europa.
Daar wordt de borduurkunst eerst beoefend in Griekenland en Italië alvorens het in landen als Engeland, Duitsland, Denemarken, Zweden en in de Nederlanden bekend raakt. In het Europa van de twaalfde tot en met de veertiende eeuw zijn het voornamelijk de keizers, koningen, kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders en andere machtige en vermogende personen die zich rijk geborduurde kleding en gewaden kunnen veroorloven. Vooral het borduurwerk uit Engeland, het zogenoemde Opus Anglicanum, is gewild. Niet alleen kleding wordt geborduurd, maar ook wandtapijten, zoals het beroemde ‘Tapis de Bayeux’ waarop de slag bij Hastings is uitbeeld, zakdoeken, kussens, vloerkleden, vlaggen en vaandels. Het zijn vooral nonnen die zich toeleggen op het vervaardigen en versieren van kerkelijke gewaden, altaarstukken en wat nodig is voor de liturgie. Daartoe worden borduurateliers in abdijen en kloosters ingericht.
In de landen gelegen aan de Middellandse Zee, die onder het Turkse Rijk vielen, is de invloed van het kunstig borduren met of zonder goud en zilverdraad zeer groot. Prachtig borduurwerk uit de zestiende tot en met de negentiende eeuw is bewaard gebleven en samengebracht in het Topkapi Sarayi Museum te Instanbul. Maar ook vóór deze periode is borduurwerk met zijde, goud en zilverdraad bekend uit de tijd van de overheersing door de Mammelukken. Het werk werd vooral gedaan door vrouwen in de harems van de paleizen.
De Turkse borduurtechnieken raakten in Europa op verschillende manieren bekend. Allereerst doordat de ridders die van hun kruistochten naar het Westen terugkeerden de prachtigste Oosterse borduurwerken meebrachten. De interesse voor niet-kerkelijk borduurwerk werd daarmee gewekt en gestimuleerd, terwijl nieuwe technieken werden geïntroduceerd. Ten tweede kreeg het Oosterse borduurwerk in Europa bekendheid door schenkingen van verschillende sultans aan Westerse leiders van die tijd. Deze schenkingen bestonden geregeld uit rijk geborduurde kledingstukken en andere gebruiksvoorwerpen van textiel. Door al dit moois gelokt, plaatsten Westerse hoogheden hun bestelling bij beroemde borduursters, die een atelier leidden, waar naast vrouwen ook mannen werkten, die vaardig waren met het goudborduren. Het edele vak van het zijdeborduren, het goud- en zilverdraad opleggen en het verwerken van parels en edelstenen, werd vaak tot in de perfectie beheerst.
Over de vroege borduurkunst in Rusland kan niet worden gesproken zonder de ateliers van de Stroganovs te vermelden: de prachtige ikonen die daar zijn gemaakt en de rijk versierde kerkelijke gewaden, mijters, altaarkleden en andere benodigdheden om de luisterrijke liturgie van het Oosten te kunnen vieren. Deze gefortuneerde familie van kooplieden en handelaren, rijk geworden door (bont)handel en zoutwinning, gaf tussen de zestiende en twintigste eeuw enorme sommen geld aan Russische culturele en educatieve instellingen, bouwde kerken, stichtte kunstopleidingen en stimuleerde jonge kunstenmakers. Al in de zestiende eeuw gaf de familie opdracht voor de bouw van een enorme kathedraal in Solvychegodsk, het dorp waar zij het begin van hun fortuin verzamelden. De kathedraal werd gevuld met kunstwerken uit de eigen Stroganoff-ateliers. Naast dit vermaarde atelier dat aan het einde van de zestiende eeuw was opgericht, bestonden ook de ateliers van de tsaar en van prinses Eusophine Staritski, waar eveneens uiterst verfijnd borduurwerk werd gemaakt. Men vervaardigde voornamelijk kerkelijke kleding en andere gebruiksvoorwerpen voor liturgisch gebruik. Elk ontwerp, de motieven, de kleurstellingen staan ten dienste aan de geloofsovertuiging, die met zijde en gouddraad op zijden stof wordt uitgebeeld.
Ook in onze tijd wordt de kunst van kerkelijk textiel vervaardigen en ikonen borduren, nog beoefend. De informatie hierover die mij ter beschikking staat, is niet volledig of uitputtend. Van de zusters van het Grieks-Orthodoxe klooster De Geboorte van de Moeder Gods, te Heusden-Asten, mocht ik een stapel tijdschriften inzien van borduurateliers die nu in de Oekraïne bestaan, met veel informatie over borduurtechnieken en prachtige voorbeelden daarvan. Een volgend voorbeeld is het Grieks-Orthodoxe klooster van Ormylia, bij Thessaloniki in Griekenland, waar de zusters in hun atelier hedendaags borduurwerk maken. Toen ik vorig jaar via moeder Maria, de abdis van Heusden-Asten, het internetadres kreeg doorgestuurd van Olga Fischuk ontstond het plan om ook in Nederland een cursus Kerkelijk borduren te starten. Een mevrouw, die vrijwel onmiddellijk na het verschijnen van het laatste dubbelnummer 107/108 van Eikonikon, opbelde om zich voor deze op te zetten cursus aan te melden, vertelde dat zij in het klooster Nieuw Valaam in Finland al twee maal heeft deelgenomen aan een daar gehouden cursus borduren. Van de zusters van het Monastère de l’Épiphanie in Frankrijk kreeg ik een adres van iemand in Brussel, een zuster die ikonen borduurt. Wij hebben intussen enkele malen informatie uitgewisseld en elkaars werk bekeken.
De reden om kerkelijke textiel te vervaardigen, of voor dat doel ikonen te borduren, is net als ikonen schilderen een soort ‘heilig moeten’, dat kan worden weergegeven door enkele regels te citeren uit het gebed dat wordt uitgesproken bij de wijding van ikonen:
Heer God, Machtige, U woont onder ons.
U hebt aan onze vaderen uw woord gegeven: “Ik zal er zijn”.
En zie, uw aanwezigheid lichtte op in het mooiste dat mensen te bieden hebben:
zilver, goud en zijdedraad,
toegewijd handwerk, levenskunst.
Veelkleurig is uw woord geworden:
een huis van verbondenheid waarin het goed wonen is. (…)Goddelijke Meester van het heelal,
verlicht ook het hart en de geest van ons,
uw dienaressen en dienaren:
geleid onze handen, opdat wij tot uw eer en tot uw grootheid,
uw ikoon mogen schilderen, of de ikoon van uw heilige Moeder,
en van alle heiligen.
Houd ons vrij van alle kwaad en vergeef de zonden en fouten van allen
die deze ikonen zullen vereren en gebruiken.
Mogen zij eer geven aan de Schepper van al het goede! Amen.
(Byzantijns Liturgikon. Tilburg-Zagreb.)