Tegenwoordig is een groeiende belangstelling voor kerkelijke borduurkunst waarneembaar. Net als de ikooonschilderkunst, waar een wereldwijde belangstelling voor is ontstaan, kent ook de kunst van het vervaardigen van kerkelijke textiel een ware opleving. In Rusland zijn verschillende scholen en ateliers die zich met deze prachtige kunstvorm bezighouden. Een van de meest gerenommeerde is de School voor Beeldende Naaldkunst, die is ondergebracht bij de Ikonenschilderschool van de Orthodoxe Theologische Academie van Moskou. Deze hogeschool is gevestigd in het klooster van de Heilige Drie-eenheid en de heilige Sergius te Sergiev Posad in de buurt van Moskou. Per jaar worden slechts drie of vier studenten toegelaten, die er intern verblijven en studeren. Ik ben er trots op dat ik aan deze school heb gestudeerd en in haar atelier heb kunnen werken.
Het atelier is een waar onderzoeksinstituut, waar oude vormen van kerkelijk borduren worden bestudeerd. Naast borduren worden ook de volgende vakken gedoceerd: kerkgeschiedenis, catechese, moraaltheologie, inleiding in de dogmatiek, iconografie, exegese van het Oude- en Nieuwe Testament, de geschiedenis van de Orthodoxe kunst en nog enkele andere vakken.
Om verschillende redenen is de School voor Naaldkunst met het daaraan verbonden atelier de beste opleiding om het vak van het vervaardigen van kerkelijke textiel te leren. Ten eerste omdat de opleiding wordt gegeven in het klooster van de heilige Drie-eenheid, hetgeen het juiste geestelijke klimaat garandeert. Ten tweede omdat er vlak bij het klooster een groot museum voor kerkelijke kunst staat, de “Sacristie van het Drie-eenheidsklooster” genaamd, met een uitzonderlijk rijke collectie van oude kerkelijke textiel en borduurkunst. De studenten van de hogeschool hebben vrij toegang tot deze kunstschatten, zodat zij deze bijna dagelijks kunnen bestuderen. Tot slot behoort de afdeling voor het borduren van kerkelijke textiel tot een van de meest beroemde ikoonschilderscholen. Dit betekent dat men voor het ontwerp van een borduurwerk gebruik kan maken van voortekeningen van hoge kwaliteit. Al deze factoren verhogen het niveau van vakmanschap, zowel van de docenten als van de studenten. Daarom zijn de werkstukken die in dit atelier worden gemaakt dan ook van grote klasse, schoonheid en authenticiteit.
Trouw blijven aan de Byzantijnse traditie en de oude Russische borduurkunst is het belangrijkste motto van de opleiding. Een tweede uitgangspunt is om oude borduurwerken niet zonder meer te kopiëren, maar aan de hand van oude voorbeelden iets nieuws te creëren. Daarom wordt veel tijd aan onderzoek van oude borduurwerken besteed, zowel in de Sacristie van het Triniteitsklooster, als ook in andere Russische musea met een grote collectie oude borduurwerken. Sommige werken dateren uit de 15e en 16e eeuw, de belangrijkste bloeiperiode van kerkelijke borduurkunst in Rusland. Dit is de reden waarom de borduurstijl uit deze periode de favoriete stijl is van de School voor Beeldende Naaldkunst. Elke zomer brengen docenten en studenten een week in een of ander museum door dat bekend staat om haar speciale collectie kerkelijk textiel, om daar foto’s te nemen en tekeningen te maken die daarna gebruikt kunnen worden in eigen werk. Tijdens deze zomerwerken werden door studenten oude, vergeten technieken en patronen van oude borduurkunst herontdekt.
Het is bekend dat de keuze van het materiaal van grote invloed is op het uiteindelijke resultaat. Daarom proberen wij zoveel mogelijk met natuurlijke materialen te werken net zoals men dat vroeger deed: echte zijden stoffen en borduurgarens, zilver- en gouddraad, echte parels en gekleurde halfedelstenen. In vroegere tijden werden deze kostbare materialen uit verre landen naar Europa en Rusland gebracht via bekende handelswegen, zoals de Zijderoute. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in voorgaande eeuwen bijna uitsluitend keizerinnen, prinsessen en dames uit de welgestelde kringen zich op de borduurkunst van kerkelijk textiel konden toeleggen. Tegenwoordig is het voor bijna iedereen mogelijk om het materiaal dat nodig is voor dit borduurwerk aan te schaffen.
Wij verven het zijdedraad het liefst zelf om zachte en natuurlijke kleuren te krijgen. De borduurzijde voor de gezichten wordt altijd met plantenaftreksels geverfd. Zo kan de gewenste huidkleur nauwkeurig worden verkregen, zoals men tevens op geschilderde ikonen kan zien. Net als elke kunstvorm heeft de borduurkunst van kerkelijke textiel haar eigen uitdrukkingstaal. De iconografische taal is eenvoudig, maar ondanks beperkingen van het materiaal toch krachtig. In vroegere tijden, bijvoorbeeld, gebruikten borduursters voornamelijk twee of, in geval van een groot werk, drie kleuren zijdedraad om de licht- en schaduwpartijen van het gezicht en de andere onbedekte lichaamsdelen te borduren. Soms werd ook slechts één kleur voor het gezicht gebruikt. Toch wist men ook daarmee de volledige gelaatsuitdrukking weer te geven. Op de kleding van geborduurde figuren ziet men geen oplichtingen (assist) geborduurd. Slechts op enkele borduurwerken zijn met veel kleuren nuances in licht- en schaduwpartijen aangebracht. Het betreft hier borduurwerk van een atelier uit de 15e eeuw te Novgorod dat aan bisschop Eufimii toebehoorde, maar dat was beïnvloed door Westerse borduurkunst.
In oude borduurkunstwerken zien wij drie manieren van materiaaltoepassing: 1. sommige kledingstukken werden bijna geheel met zijde geborduurd; 2. andere zijn volledig met goud- of zilverdraad bedekt en in verschillende patronen opgelegd; 3. voor decoratief borduurwerk werd zowel gouddraad als zijdegaren gebruikt waarmee men verrassende effecten wist te bereiken, die de prachtige ingeweven patronen van in die tijd gefabriceerde stoffen evenaarde. Deze borduurwerken kan men dan ook beter niet met geschilderde ikonen vergelijken.
Tijdens mijn studie te Sergiev Posad heb ik verscheidene borduurwerken ontworpen en gemaakt. Ook had ik de leiding en de supervisie over twee grote projecten: het ontwerpen en uitvoeren van een mijter voor een bisschop en de produktie van een velum die kelk en pateen bedekt. Meer dan vijf uitvoerenden waren betrokken bij deze projecten. Sinds de afronding van mijn studie vervaardig ik kerkelijk textiel in Kiev, waar ik woonachtig ben. Ik onderricht dit mooie ambacht ook aan anderen. Aangezien ik in de gelegenheid gesteld ben oude borduurwerken in diverse musea te bestuderen en onderzoeken, en ik al een aantal jaren mijn beroep uitoefen en lesgeef, kan ik het volgende stellen:
- de schoonheid en overdaad van de oude borduurwerken werd bereikt door het gebruik van slechts twee of drie eenvoudige en alom bekende borduursteken, die men in verschillende combinaties en patronen wist toe te passen. Deze drie steken zijn de ingrijp- of platsteek, de steelsteek en draad opnaaien;
- men hoeft er niet speciaal getalenteerd voor te zijn, of te kunnen tekenen, om te kunnen borduren. Ook degenen die in oude tijden borduurden, konden meestal zelf niet tekenen. Dit weerhield hen er niet van om meesterstukken voort te brengen, omdat zij gebruik maakten van goede voortekeningen;
- Iedereen die een naald kan vasthouden, die een beetje geduld kan opbrengen en die het verlangen heeft dit ambacht te leren, kan kerkelijke textiel leren borduren. Zelfs jouw eerste werkstukje, je eerste proefikoon, zal een meesterwerk zijn dat anderen zullen bewonderen;
- voor deze borduurkunst is geen buitensporig duur materiaal nodig, noch materiaal waar men allergisch voor zou kunnen zijn of worden. Het schaadt de gezondheid niet. Het is veiliger en goedkoper dan ikonen schilderen. Wanneer je echt traditioneel kerkelijk borduurwerk wilt leren maken, dan kan ik jou dat leren in Bergeijk van 10-15 oktober 2011.
Door: Olga Fishchuk
(Vertaald en bewerkt door Hinnêni Peltenburg en Inge Wierda)