Henk Roos
Santa Maria dell’Amiraglio De plundering van Korinthe door de mariniers van koning Roger II werd feitelijk geleid door Georgos van Antiochië, de toenmalige groot-admiraal. Van die strooptocht nam hij een rijke oorlogsbuit mee naar Palermo. Daarbij waren zelfs bekwame handwerklieden en zijdeweefsters, die te werk werden gesteld in de koninklijke ateliers, niet ver van het paleis. Georgos van Antiochië had zelf deze ateliers in het leven geroepen. Hij was de zoon van Grieks-Syrische ouders. In 1132 was hij in dienst getreden van het hof te Palermo en benoemd tot ammiratus ammiratorum. Daarmee kreeg hij de functie van opperbevelhebber van de strijdkrachten en was hij na de koning de machtigste man in het rijk.De opperbevelhebber was ook actief als bouwmeester.
Verschillende bouwwerken in de hofstad kwamen onder zijn leiding tot stand. In 1143 nam hij het initiatief voor zijn eigen privé-kapel, nu bekend als de Santa Maria dell’ Ammiraglio, ook wel de Martorana. Dat hij Grieks-orthodox kon zijn, wijst op een klimaat van tolerantie in de Normandische periode. Vanwege zijn Byzantijnse achtergrond werd hij zelfs de ideoloog van de hofhouding. Roger II wilde zich zo spiegelen aan het decorum van het keizerrijk. Het is dan ook niet toevallig dat zich in de privékapel van Georgos een mozaïek bevindt met de voorstelling van de kroning van Roger II, conform de Byzantijnse rite. Georgos wijdde z’n kapel aan de Theotokos, als dank voor het feit dat de Moeder Gods hem bij z’n maritieme activiteiten altijd had beschermd. Aan de buitenkant is dit gebouw in het hartje van Palermo vermomd als een modale barokkerk, maar zodra je naar binnen gaat geeft dit Godshuis z’n echte identiteit prijs: de kerk werd gebouwd met als plattegrond een Grieks kruis, bekroond door een centrale koepel. Wanneer je de mozaïeken wilt bekijken moet je wel een beetje geluk hebben, want de kerk is vaak op slot. Ze zijn hoogstwaarschijnlijk het werk van de Byzantijnse hofkunstenaars van Roger II. Bij binnenkomst zie je meteen aan je linkerhand een portret van Georgos van Antiochië. Hij heeft zich laten afbeelden terwijl hij knielt aan de voeten van de Moeder Gods, die voor hem staat. Blijkbaar vraagt hij Maria om vergeving voor alle piraterij gedurende zijn avontuurlijke leven. 
In haar linkerhand houdt Maria een schriftrol omhoog waarop in middeleeuws Grieks onder meer de volgende tekst staat: Hij die dit huis voor mij bouwde, Georgos, vergeef o Jezus Christus zijn zonden. [afbeelding: Georgos knielt voor de Moeder Gods]
Tegenover het mozaïek met zijn eigen portret heeft Georgos een voorstelling aan laten brengen van de kroning van Roger II. Hiermee brengt hij een eerbewijs aan zijn soeverein. In deze scène wordt Roger gekroond door Christus zelf. De koning is hier uitgedost in de weelderige ceremoniële gewaden van een Byzantijnse keizer. [Afbeelding: ‘Roger II, door Jezus Christus tot koning gekroond’.]
In het westelijke aan de viering aansluitende gewelf vinden we een bijzondere weergave van de dood van Maria. Dit één van de oudste verbeeldingen van dit onderwerp. Dit mozaïek heeft een rol gespeeld bij de verbreiding van dit, in het Westen tot dan toe zelden weergegeven thema. We zien hele processies van heiligen, apostelen en engelen, Bijbelse taferelen, geboorte en dood van de Heilige Maagd. In het mozaïek in de centrale koepel bevindt zich de tronende Christus Pantokrator. Daaromheen vier aartsengelen. De kunstenaars hebben hier kennelijk moeite gehad met het verkortende effect van het muurvlak. De engelen hebben te korte benen en een te lang bovenlijf en ook de vleugels zitten niet helemaal lekker. [afbeelding onderaan: Mozaïeken op de gewelven van de Santa Maria dell’Amiraglio, foto: Jan Klinkenberg]
Vrijwel zeker heeft Georgos meester-mozaïekleggers uit Konstantinopel over laten komen om zijn kapel te laten decoreren. De vormgeving van de figuren is in Byzantijnse stijl. De fysieke trekken, de kleding en de houdingen zijn karakteristiek voor de ikonografische traditie van het christelijke oosten. Deze ‘portretten’ hebben model gestaan voor latere schilderingen, mozaïeken en ikonen. (*) De kerk werd vóór de dood van Georgos in 1151 voltooid. De wijding ervan is vastgelegd in de toestemmingsoorkonde van Roger uit 1143. De geestelijken en nonnen van het bijbehorende klooster waren allen de Grieks-Orthodoxe belijdenis toegedaan, wat trouwens politiek door Roger aangemoedigd werd in verband met zijn onenigheid met paus Innocentius II. Pas in de 15de eeuw werd de kerk toegewezen aan het klooster van de Benedictijnen, dat Manfred de Marturanu in 1146 had gesticht, en waaraan het ook zijn tweede naam ontleent. Koning Roger II stierf drie jaar na Georgos, op 58-jarige leeftijd. Zijn zoon Wlliam I (bijgenaamd de Boze) volgde hem op. 
Historisch gezien was hij van weinig betekenis. Hij liet het bestuur over aan zijn beambten en leidde zelf een decadent leven tot zijn plotselinge dood in 1166. Zijn zoon William II (1153-1189) zou de laatste van de grote Normandische koningen van Sicilië worden. Omdat zijn regering werd gekenmerkt door een grote mildheid ten opzichte van de door hem overmeesterde onderdanen werd zijn bijnaam de Goede. Dom van Monreale Vandaag verlaten we Palermo. Vanuit de drukke rommelige stad rijden we omhoog, de Monte Pellegrino op. Binnen korte tijd zit je op een paar honderd meter hoogte en heb je een prachtig uitzicht over de Golf van Palermo. De stad heeft zich de laatste jaren snel uitgebreid over de Conca d’Oro, ‘de gouden schelp’, zoals de vallei vanouds werd genoemd. Goethe noemde dit ooit ‘het mooiste voorgebergte van de wereld’, maar die kwalificatie gaat nu niet meer op. Aan de zelfkant van de stad zijn lelijke betonnen woonflats verrezen, en de damp van uitlaatgassen vernevelt het vergezicht. In de twaalfde eeuw moet het er hier paradijselijk hebben uitgezien. [Afbeelding: ‘De gouden Schelp’]
Hier boven, in Monreale, staat de kathedraal die koning William II tussen 1174 en 1176 heeft laten bouwen. Het architectonische concept is gaaf, groots en eenvoudig, met de stoerheid van een Normandische burcht. Hoewel eenvoudig… Wanneer je om de kerk heenloopt en de hoge bijna raamloze apsis aan de buitenkant bekijkt valt op hoe elegant de muren zijn verlevendigd door het gebruik van verschillende steensoorten: zachtoker kalksteen, ivoorkleurig marmer, en iets donkerder vulkanische tufsteen. In de decoratie is zowel Byzantijnse als Arabische invloed te herkennen. De wand is geleed met horizontale banden, elegante zuiltjes, rijen blinde elkaar kruisende spitsbogen en rozetten. De stichting van de kathedraal van Monreale had een politieke achtergrond. William II kreeg de goedkeuring van paus Alexander III, omdat deze een tegenwicht wilde scheppen tegen de veel te machtige bisschop van Palermo, die zich aan de kant van de adel had geschaard. De plattegrond van de kerk heeft de vorm van een Latijns kruis met drie beuken, geen koepels. 
Het gebouw is meer dan honderd meter lang en veertig meter breed. Wanneer je het zonovergoten kerkplein verlaat en door de authentieke bronzen deuren naar binnen gaat, betreedt je een andere wereld. Achttien hoog oprijzende zuilen uit één stuk dragen via arcaden het rijkversierde houten dak. De zuilen zijn oorspronkelijk afkomstig uit antieke tempels (spolia). Maar ook hier zijn het weer de mozaïeken die je overrompelen. Ze schijnen 10.000 vierkante meter te bedekken, meer dan in de San Marco van Venetië. Je wordt hier verzwolgen door schoonheid. Toen William II met de bouw begon wilde hij niet achterblijven bij opa Roger II. Kosten nog moeiten werden gespaard. Nu bevolken honderden Bijbelse figuren de gouden wanden. De ongeletterde kerkganger kon destijds de hele Bijbel in stripvorm beleven. Het ikonografisch programma is chronologisch geordend. Hoog boven de zuilen op de zuidelijke wand vinden we voorstellingen uit het Oude Testament, te beginnen met de schepping der wereld. [Afbeelding linker pagina: God scheidt de aarde van de wateren]
Het Nieuwe Testament krijgt meer vierkante meters toebedeeld. Het begint midden in het transept met de voorstelling van de engel Gabriël die Zacharias de geboorte van Johannes aankondigt. Zeer uitvoerig wordt het leven van Jezus in beeld gebracht. In de zuidelijke en noordelijke absiden vinden we de handelingen van Petrus en Paulus, de nationale heiligen van de Normandiërs. En dat alles wordt beheerst door de Pantokrator in de centrale apsis. Alleen de zegenende hand is al twee meter hoog! [Afbeelding: Pinksteren]
Wanneer je goed kijkt ontdek je ook steeds meer ‘portretten’. In de arcaden zien we talrijke bustes van heiligen. Boven de troon van koning William II zien we hem afgebeeld terwijl hij door Christus gekroond wordt. Er tegenover, boven de troon van de aartsbisschop, zien we hem weer, nu terwijl hij een model van de kathedraal aanbiedt aan de Moeder Gods. De stijl van de mozaïeken van Monreale wijkt enigszins af van die in Cefalù en Palermo. Dit wordt verklaard uit het feit dat in de loop van de twaalfde eeuw Italiaanse mozaïekleggers de leiding van de Byzantijnse kunstenaars hadden overgenomen. De mozaïeken dateren uit omstreeks 1200 en komen iets provincialer over. De tesserae zijn misschien wat minder vakkundig gelegd, maar de voorstellingen zijn zeker niet minder levensecht en fantasievol. En die expressiviteit slaagt er tot op de dag van vandaag in de kerkganger aan te spreken. Kunsthistorici zijn het er niet over eens of je deze kunst nu Romaans-westers moet noemen, of Byzantijns-oosters. De oudste mozaïeken van de kathedraal bevinden zich in de centrale apsis. Hier wordt hetzelfde schema gevolgd als in Cefalù. Die oudste mozaïeken zijn ‘in Byzantijnse geest’ vervaardigd. De lay out, het totale ikonografische programma, is ook een Byzantijns concept. Maar over het algemeen zou je kunnen zeggen dat Romaanse en Byzantijnse stijlkenmerken harmonieus in elkaar opgaan. En misschien is juist dát wel de reden dat deze kunst mij zo aanspreekt. Bij het verlaten van de kerk zien we rechts van het koor de roodporfieren sarcofaag van koning William II. Hij liet geen troonopvolger na.