Jos Houkes
Begin jaren ’90 maakte ik voor het eerst kennis met ikonen. In de haven van IJmuiden werden deze voorwerpen mij aangeboden door een paar Russische vissers. Mijn eerste aankopen waren een paar metalen reisikonen, een dubbelzijdige koperen processie-ikoon en een heel mooi kruisje. In de loop der jaren zijn daar nog een aantal houten ikonen bijgekomen. Zie mijn eerdere verslag in Eikonikon nr. 87 jaargang 19, ‘Ikonen uit zee’, een eerste ontmoeting.
Eigenlijk vanaf dat moment is er een andere, nog onbekende wereld, voor mij open gegaan. Door informatie te zoeken in de bibliotheek, het antiquariaat en bij een ikonenhandelaar, vergrootte ik in mijn beperkte kennis op dit gebied. In de loop der jaren heb ik door aanschaf van ikonenboeken, het volgen van lezingen en cursussen (Odigia), het bezoeken van musea en tentoonstellingen, mijn blikveld in deze materie verbreed. In die tijd is ook die fascinatie voor deze kunstvoorwerpen gegroeid. Wellicht heeft mijn katholieke achtergrond daar ook mee te maken. Met mijn vrouw en mijn zoons ben ik een aantal keren het Oostblok ingetrokken om ikonen te bekijken. In Oekraïne, Finland, Estland en Polen hebben we diverse musea en orthodoxe kerken bezocht. Vooral de laatste dienst in de Russisch-orthodoxe kerk van Tallinn is ons bij gebleven. Het gezang, de liturgie, maar ook die soms feeërieke ikonostase, hebben een onvergetelijke indruk achtergelaten. Op deze reizen heb ik af en toe een ikoon verworven. Het blijkt dat de Moeder Godsikonen nog steeds de voorkeur hebben.
Eind november 2007 zijn mijn vrouw en ik opnieuw naar Polen gereisd. In de zomer van 2005 waren wij daar voor het laatst. Ik wilde opnieuw mijn geluk beproeven in de grensstreek van Oekraïne en Wit-Rusland. Een paar maal had ik daar al eens op marktjes in dorpen ikonen gezien en soms gekocht. Ons eerste doel was Warschau, want daar wisten we een aardig hotel aan de rand van de stad. Dat zou onze uitvalsbasis worden de komende dagen. In twee dagen zijn we met de auto daarheen gereden. Hier volgt het relaas.
Zaterdag, 24 november 2007
Vroeg wakker, slecht geslapen. Het ligt beslist niet aan het hotel of de bedden, maar meer het onzekere gevoel over deze reis. Is deze inspanning het wel waard? Ben ik niet een beetje doorgeslagen in mijn jacht op ikonen. Nou ja, we zijn nu zo een eind op weg, dus doorzetten. Na het ontbijt lopen we het hotel uit. Het is koud en het regent. We besluiten eerst een markt in de omgeving te bezoeken. Een paar jaar terug heb ik deze markt al eens bezocht en toen een fraaie, bronzen ikoon gekocht. We wandelen er naar toe onder onze paraplu’s. Weinig bezoekers, lege kramen, plassen water, kortom de markt maakt een wat desolate indruk. Geheel anders zag het eruit in die mooie zomer van 2005. Maar wat wil je in het najaar? De handelaren die er nog staan verkopen vooral kleding, schoenen, bont en cd’s. Ook wordt er illegaal spul aangeboden. Net als we de moed hebben opgegeven toch nog wat te vinden, zie ik op een kraam tussen de matruska’s iets liggen wat op een ikoon lijkt. Ik vraag de verkoopster of ik dat plankje even mag vasthouden. Moeder Gods met Kind. Mooie heldere kleuren, het lijkt wel kitsch. Ik krijg een ander ikoontje in mijn handen gedrukt. De heilige Georgios en de draak. Heel apart, maar dit is wel een echte. Uit Georgië, versta ik, en ik geloof haar graag. Ik wil deze twee ikoontjes wel meenemen, want dan heb ik iets waarmee ik mijn wat sombere stemming kan verhelpen. Met gebarentaal, de verkoopster spreekt geen woord Duits of Engels, komen we met enige moeite een prijs overeen. In eerste instantie vraagt zij te veel. De slimmerik ziet aan mij dat ik deze kleinoden graag wil meenemen. Niet echt handig van me, want ik weet hoe het werkt op dit soort markten. We komen een prijs overeen. Toch een beetje tevreden nemen we afscheid van deze dame.
De markt af en we wandelen richting de oude binnenstad. We staan even stil bij een Russisch-orthodoxe kerk, maar die blijkt gesloten te zijn. Een aankondiging op de deur van de kerk vermeldt dat er een liturgie is later in de middag om vijf uur. Dan zullen we terugkomen. De oude stad is prachtig. Totaal verwoest in de Tweede Wereldoorlog, maar geheel in de oorspronkelijke steil, naar oude tekeningen en foto’s, opnieuw opgebouwd. We bezoeken nog een paar antiekzaken. Prachtige Russische ikonen te koop, maar veel te duur. Op tijd zijn we weer terug bij de orthodoxe kerk. Er is een deur open die ons leidt naar een soort basement, kelder. Bij binnenkomst worden we getroffen door de prachtige wandschilderingen en de ikonen die er staan. Ook de plafonds zijn beschilderd met heiligen figuren. Feeëriek. We kijken onze ogen uit, wat mooi! Er is slechts één man aanwezig, die ons vriendelijk toeknikt en dan weer door gaat met bidden en zingen. We gaan zitten op een bank en nemen alles rustig in ons op. De sfeer in deze ruimte is sacraal, devoot. De ikonen passend. Niets misstaat hier. We vragen of we nog even mogen blijven. Natuurlijk, begrijpen we. Van een andere bezoekster horen we dat deze kelder door een Griekse schilder is opgeknapt. Hij heeft daar twee jaar over gedaan. Na ruim een uur verlaten we deze gebedsruimte en gaan naar boven de kerk in. De liturgie is indrukwekkend. De gezangen van de priesters, de oogverblindende ikonostase, de devotie van de gelovigen, maar ook soms het rommelige gebeuren in de kerk zelf. Tijdens de liturgie gaat de verkoop in het winkeltje achter in de kerk gewoon door. We genieten van dit bijzondere schouwspel. Nadien terug naar het hotel. Moe maar ook voldaan. Buffet, drankje en de avond is om.
Zondag, 25 november 2007
Vroeg op en een stuk beter geslapen. Ik maak een praatje met de receptionist. Ik laat hem een visitekaartje van een paar jaar terug zien. Het betreft een Russische dame die op markten ikonen verkoopt. Hij pakt de telefoon en weet uiteindelijk deze handelaar op te sporen. Zij staat op dit moment op een markt een eind buiten Warschau. Het is nu helder en droog weer, dus gaan we op weg. Met de kaart op schoot vinden we ten slotte het plaatsje en de markt. Het kost ons nog enige moeite om haar te vinden, maar met behulp van een aardige Poolse lukt dat. Zij herkent me direct. Zij heeft weer een aantal prachtige ikonen in de aanbieding. We hangen wel een uur rondom haar kraam en trachten een keus te maken. Moeilijk, gelet op ons budget. Het ritueel van loven en bieden herhaalt zich. 
Uiteindelijk hakken we de knoop door en koop ik een Moeder Gods ikoon uit de Eleousa (de tedere) reeks, en een ikoon met de afbeelding van de geboorte van Maria. Russische ikonen! We nemen afscheid van die dame en voldaan rijden we terug naar de stad. Laat in de middag bezoeken we nog het Royal Castle (Zamek Królewski) in de binnenstad van Warschau. Een prachtig museum met schitterende vloeren. Toch nog aardig wat buitenlanders lopen er rond, vooral Japanners, die met ons op de foto willen. Nadien een drankje in de oude stad. Het is al donker als we door deze sfeervolle wijk terugwandelen naar ons hotel. Op onze kamer bewonderen we onze nieuwe aanwinsten. Wat hebben deze religieuze kunstvoorwerpen toch een aantrekkingskracht op mij. Hapje eten en vroeg naar bed. Morgen rijden we terug naar Holland.