Yvonne Bougioukos-Stoltz
Ineens was het er. Het gevoel dat ik Byzantijnse ikonen wilde gaan schilderen. Een jaar of vijf, zes geleden. Zomaar, in Amstelveen, waar ik samen met mijn Griekse echtgenoot voor de helft van de tijd woon. De andere helft woon ik in Griekenland, in Nafplion op de Peloponnesos.
Door mijn huwelijk met een Griek in 1966 kreeg ik naast mijn Nederlandse ook de Griekse nationaliteit. En om toestemming van de Grieks-orthodoxe kerk te krijgen om in het huwelijk te treden moest ik een geloof hebben, het maakte niet uit wat het was, katholiek, protestant of wat dan ook. Ik ben nooit gedoopt, had dus geen geloof en ik moest nu opeens kiezen welk geloof ik zou gaan belijden. Als ik dat vertelde aan Grieken was het eerste dat ze vroegen altijd : maar als je niet gedoopt bent, hoe kom je dan aan je naam?
Het overgrote deel van de Griekse bevolking is Grieks-orthodox, dus ik besloot om me, om praktische redenen, daar dan maar bij aan te sluiten. Maar voordat ik gedoopt zou kunnen worden moest ik eerst op catechisatieles. Tja, hoe doe je dat als je geen Grieks spreekt en de pope van de kerk spreekt geen andere taal dan Grieks? De pope had de oplossing: een uurtje samen met zijn vrouw een lekker kopje Griekse koffie drinken, van het zonnetje genieten en elkaar met handen en voeten iets proberen te vertellen. Helemaal onwetend van de Bijbel was ik echter niet, ik had op de lagere school de keuze gekregen om catechisatielessen te volgen en dat had ik gedaan. En gelukkig slaagde ik voor de test. Toen we naar het bisschoppelijk paleis gingen in Nafplion voor de huwelijkstoestemming kwam de bisschop de trap afdalen, hield de duim, wijs- en middelvinger van zijn rechterhand bij elkaar en vroeg me wat dat betekent. Vader, Zoon en de Heilige Geest wist ik direct te vertellen en nog wel in het Grieks. Geslaagd, ik kon gedoopt worden en daarna in het huwelijk treden maar niet voordat we eerst een document ondertekenden dat de eventuele kinderen die geboren zouden worden uit dit huwelijk ook Grieks-orthodox gedoopt zouden worden.
Zo leerde ik langzaam maar zeker de gebruiken in de Grieks-orthodoxe kerk kennen, door vele zondagen de mis bij te wonen. Huwelijken werden daar gesloten, doopfeesten gehouden, begrafenissen bijgewoond. En een enorme hoeveelheid ikonen om me heen. Zelfs als we een excursie maakten was het meestal naar een of ander klooster. Al moeten ze er dagen over doen om er te komen, maar een kaarsje zal er aangestoken worden. Het nuttige met het aangename verenigd.
Waarom deze inleiding? Omdat ik al die jaren dat ik er permanent woonde nooit enig speciaal gevoel kreeg bij het zien van al die ikonen. Het hoorde er gewoon bij. En pas als je iets niet meer hebt dan ga je het waarderen en missen. Bij het binnengaan van een kerk sloeg je een kruis met duim, middel- en wijsvinger (boven-beneden-rechts-links, in die volgorde), kuste de ikoon waaraan de kerk zijn naam heeft te danken en dan de dagikoon. De heilige die op die dag zijn naamdag viert. En je stak een kaarsje aan natuurlijk. Totdat ik in Amstelveen opeens dat gevoel kreeg. De drang om ikonen te gaan schilderen. Na wat telefoontjes her en der te hebben gepleegd vernam ik dat er in mijn woonplaats een cursus ikoonschilderen werd gegeven door pater Cees Bartels in het Karmelietenklooster. Een wereld ging voor me open. Tijdens de de les werd er zo min mogelijk gepraat en voordat de les begon werd er een gebed uitgesproken door Cees en na de les werden er gezamenlijk een paar zinnetjes gezongen en beëindigd met een Haleluja. Dit kwam de concentratie zeer ten goede. Bij geen enkele volgende cursus die ik volgde werd dit gedaan en ik voel het als een groot gemis.
Nadat ik hier stopte met werken kregen we opeens meer tijd om in ons huis in Nafplion te vertoeven. Een paar maanden hier, een paar maanden daar. Met als nadeel dat ik bijna geen enkele cursus in Nederland meer kon volgen, want die vielen altijd in de periode dat we in Griekenland zaten. Maar daar vond ik een oplossing voor.
Ik hoorde van het bestaan van een privé teken- en schilderschool in Argos, 12 km van Nafplion vandaan, waar ze ondermeer ook ikoonschilderlessen geven. En nog wel elke dag, behalve de schoolvakanties. Van 18.00 tot 21.00 uur. Precies wat ik zocht. Gelukkig was er nog plaats en kon ik me inschrijven.
De school (KEA: Kallitechniko Ergastirio Argos, oftewel Kunstatelier Argos) is opgericht in 1990 door Riga Rigopoulos, een in Athene afgestudeerd kunstschilder, afkomstig uit Argos. Het is een vrije school, die onderricht geeft in alle soorten schilderen, beeldhouwen, mozaïek en tekenen. Alle leeftijden zijn welkom. Er zijn drie afdelingen: een vooropleiding (± 6-17 jr.), een academische en een specialistische. De academische is vanaf achttien jaar tot maakt niet uit. Naar gelang je vorderingen schuif je door naar de volgende fase. Na de academische opleiding volgt één jaar een specialisme. Je kunt dan kiezen uit: kunstgeschiedenis, pedagogisch onderwijs in de kunst, techniek van ikonenschilderen, comics/cartoontekenen en elektronische bewerking van het beeld. Na elke aparte fase krijg je een diploma en om het einddiploma te halen moet je de vierjarige opleiding hebben gevolgd, meedoen aan ten minste twee openbare tentoonstellingen en een scriptie maken.
Door het heen en weer reizen van ons kon ik ook hier niet het hele jaar de cursus volgen maar gelukkig werd ik als een ‘instuifleerling’ beschouwd. Ik mocht komen wanneer ik wilde. En als ik een bepaald niveau bij het ikoonschilderen zou hebben bereikt, plus de tentoonstellingen en de scriptie, zou ik ook mijn einddiploma kunnen halen.
De eerste keer dat ik naar school ging was ik geschokt. Het was een heel grote ruimte, vol met schildersezels. Iedereen, groot en klein, had zijn eigen vaste plekje. Toen ik zei dat ik wat moeite heb met mijn zicht en dus best wat licht nodig heb om goed te kunnen zien werd er meteen een kind zonder morren overgeplaatst naar een andere ezel en kon ik dicht bij het raam zitten. Dat werd mijn vaste plek en iedere keer als ik weer verschijn na afwezigheid van maanden, is dat mijn plek. Het voordeel is dat je al je spullen kunt laten staan en met lege handen komt en gaat. Niet het gesjouw met volle tassen, penselen, pigmenten, voorzichtig je ikoon waaraan je werkt inpakken en zorgen dat die onderweg niet beschadigd.
Alle leeftijden zaten door elkaar heen en ieder deed zijn eigen ding. De een schilderde met olieverf, de ander aquarelleerde, een ander tekende met houtskool en de heel kleintjes met kleurpotloden. Ieder deed wat hij leuk vond en ieder kreeg afzonderlijk hulp bij een eventueel probleem. Vinger opsteken en de leraar kwam eraan om je te helpen. Zo zat ik naast kleintjes van een jaar of acht, tien die op hun manier ook met een ikoon bezig waren. De contouren neerzetten, daarna de vlakken vullen met proplasmos (grondkleur), de oplichtingen leren maken en natuurlijk de gezichten, handen en voeten. Heel simpele technieken en al heel vroeg leren wat de volgorde van het schilderen van een ikoon is. Dat gebeurt natuurlijk niet zo perfectionistisch als wij het zouden willen doen, maar het wordt ze wel met de paplepel ingegoten. Voor de nóg jongere kinderen bestaan er kleurboekjes met prenten die ze kunnen inkleuren, ook met heiligen, het zijn net voortekeningen.
Naast mij zaten gelukkig nog twee oudere leerlingen die ook ikoon- schilderden. Ik voelde me dus niet zo heel eenzaam tussen de jeugdige kunstschildertjes. Maar het meest hilarische van dit alles was dat op een gegeven moment de jongens van, zeg 15-16 jaar, de radio aan wilden. Dat mocht. Als er maar doorgewerkt werd. En daar zat ik dan, met een ervaring van ‘stiltecursus’ bij pater Bartels met muziek van Byzantijnse koren op de achtergrond. Hier werd lekker popmuziek gedraaid, dat hoort ook bij het leven. En wonder boven wonder wende het ook wel. Je draait een knop om in je hoofd en je hoort het allemaal niet meer en je gaat ondertussen lekker door met schilderen tot ineens je ikoon helemaal af is en je er trots mee naar huis gaat, klaar om te laten wijden.
Dat is ook een heel ander verhaal dan hier in Nederland. Hier werd na het afsluiten van de cursus een datum geprikt voor de ikonenwijding met een feestelijke afsluiting. De wijding is na drie kwartier klaar en dan kun je jouw ikoon meenemen. In Griekenland daarentegen breng je de ikoon (zelfgemaakt of gekocht) naar de kerk. Daar wordt hij in het heiligdom achter de ikonostase neergelegd en wordt er gedurende veertig dagen elke dag de zegen over uitgesproken. Na die tijd mag je de ikoon afhalen en kun je hem thuis een mooi plekje geven. Ikonen die je schildert om te verkopen worden nog niet gewijd. Dat doet de nieuwe eigenaar.
In juni ga ik weer ‘instuiven’ op school in Argos, met popmuziek of zonder, maar één ding is zeker: ik ga weer met een prachtige ikoon naar huis. En ik voel me een gezegend mens dat ik van beide culturen het beste kan opsteken.