Joost Heutink
Gedurende de zomermaanden is in het Ikonenmuseum Kampen een tentoonstelling te zien van Russisch zilver. Uit diverse particuliere collecties worden liturgische gebruiksvoorwerpen uit de 16de tot en met de 19de eeuw tentoongesteld. De voorwerpen zijn zeer divers. Zo zijn er niet alleen avondmaalskelken, beslag van evangelieboeken, reliekhouders, kleine tabernakels, votieflampen en wierookvaten te zien, maar ook medaillons, zegenkruizen, borstkruizen en doopkruisjes. Enkele kleine ikonen met zilveren versieringen uit de 17de tot en met de 19de eeuw hebben een plaats gevonden tussen deze gebruiksvoorwerpen.
Op ikonen kan men verschillende vormen van zilverbeslag aantreffen. Het beslag kon meerdere functies hebben. Een daarvan is dat de schildering door het beslag beschermd wordt tegen beschadiging door het vele aanraken en kussen van gelovigen. Het beslag is echter ook een versiering, een verrijking van de ikoon. Soms werd het beslag vervaardigd door beroemde edelsmeden die het beslag rijk ornamenteerden en met edelstenen bezetten. Ook werd het uit dankbaarheid vanwege een wonder of bijzondere gebeurtenis op een later tijdstip aan een reeds langer bestaande ikoon ‘geschonken’. De meest gebruikelijke vormen van metalen beslag op ikonen zijn de basma, de oklad en de riza.
We spreken van een basma wanneer het metaal alleen de rand van de ikoon bedekt. Bij veel oude ikonen uit de 17de of 18de eeuw is de zilveren basma verloren gegaan. Dit kan verschillende redenen hebben. Zo kan het zijn dat het zilver te gelde is gemaakt. Een andere reden is dat het roet van de olielamp die voor de ikoon hing zich zo ophoopte op en achter de basma dat er een aangekoekt geheel ontstond. Wanneer men de ikoon reinigt of restaureert, zijn de basma en de schildering van de rand soms dusdanig aangetast dat ze niet meer te redden zijn. Dat een oude ikoon oorspronkelijk met een basma bedekt is geweest kan men dan nog zien aan de spijkergaatjes aan de zijkant van de ikoon en de ‘vrijgelegde’, witte rand waarop men de levkas of het hout van de plank ziet (Hier een voorbeeld van zo’n ikoon met vrijgelegde rand: Kruisiging van Christus, Rusland, ca. 1700, 32 x 27 cm).
Volgens veruit de meeste auteurs (onder wie Konrad Onasch en het Lexikon Eikonikon van Robert de Caluwé) zijn de termen oklad en riza uitwisselbaar. In sommige catalogi en naslagwerken worden er echter verschillende soorten beslag mee bedoeld. 
Verwarrend genoeg geeft het Ikonenlexikon van Karin Braamhorst verschillende beschrijvingen voor de beide termen (overigens deels letterlijk overgenomen uit de hiervoorgenoemde bronnen), maar zegt het in één adem door dat de termen uitwisselbaar zijn. Voor het gemak – en zonder hierover een standpunt in te nemen – wordt in de onderstaande tekst een onderscheid gemaakt tussen oklad en riza.
Een oklad bedekt de rand, de achtergrondschildering en de aureool van de afgebeelde figuren, maar laat de figuur zelf vrij. De afbeelding op de omslag toont een ikoon van de Moeder Gods van Vladimir die bedekt is door een zilveren oklad. De twee randheiligen zijn op deze ikoon zijn vrijgelaten en de aureolen zijn bedekt met verguld zilver. Rusland, ca. 1800, 29 x 23 cm.
Bij een riza zijn ook de figuren vrijwel geheel bedekt. Alleen het gezicht, de handen en de voeten (de incarnaatplekken) van de afgebeelde figuren zijn nog zichtbaar. In de loop van de 19de eeuw werden steeds meer ikonen met riza vervaardigd waarbij de achtergrond in het geheel niet werd beschilderd. Omdat de schilder er vanuit ging dat de riza niet zou worden verwijderd, schilderde hij alleen de incarnaatplekken. Voor de rest van de figuren en de achtergrond werd de moeite niet genomen! Op de afbeelding rechts is het zilver boven de figuur van de randheilige rechts later uitgeknipt, zodat deze figuur geheel zichtbaar is. Moeder Gods Hodigitria van Smolensk met zilveren beslag, Rusland, 17de eeuw, 34½ x 28 cm.
Op de tentoonstelling in het Ikonenmuseum in Kampen zijn de verschillende soorten beslag vanzelfsprekend terug te vinden. Er is echter ook een aantal opvallende uitzonderingen op de gebruikelijke varianten van basma, oklad en riza tentoongesteld. Zo is de laatste afbeelding op het eerste gezicht een ikoon die bedekt is door een zilveren riza. Een nadere inspectie leert echter dat dit niet het geval is. Ten eerste zijn de gezichten van de Moeder Gods en het Christuskind wel vrijgelaten, maar hun handen en voeten zijn bedekt. Ook de figuren die in de rand staan afgebeeld, zijn geheel met zilver bedekt. Het wordt pas echt interessant wanneer we de ‘riza’ van de ikoon verwijderen. Dan blijkt namelijk dat de houten ‘ikoon’ in het geheel niet beschilderd is. De gezichten van de Moeder Gods en het Kind zijn geschilderd op een stuk koper, dat deel uitmaakt van de riza zelf. De onbeschilderde houten plank dient enkel als versteviging van het geheel! Moeder Gods van Vladimir met in de rand God de Vader en de Heilige Geest in de gestalte van een duif, de aartsengelen Michael en Gabriël en acht heiligen. Rusland, 17de eeuw, 32 x 28 cm.
De tentoonstelling van Russisch Zilver is te zien in het Ikonenmuseum in Kampen tot en met zaterdag 27 september 2008.