Wim van Loon
Een week lang loop ik iedere dag over het oude ezelpad vanaf het havenplaatsje Skala naar boven, naar het Heilige Klooster van Johannes de Theoloog en naar Chóra, het dorpje aan de voet van het klooster. Ik breng daar onder meer een bezoek aan de kloosterkerk en het museum, het ikonenatelier en de bibliotheek.
Boeken
Het klooster op het Griekse eilandje Patmos torent hoog uit boven de omringende witte huisjes van Chóra. Het is een autoriteit op het gebied van de restauratie van ikonen en een vanmijn favoriete kloosters in Griekenland. Ook de bibliotheek is wereldberoemd. Ze bevat veel (zeer) oude boeken en manuscripten. De oudste teksten dateren uit de achtste/negende eeuw. Er is een prachtig geïllumineerd Evangelieboek uit de elfde eeuw, er zijn brieven van patriarchen uit de Byzantijnse tijd en kostbare tekstrollen in het Grieks en het Osmaans. Ik voel me een bevoor-recht mens. Ik zit, met witte handschoenen aan, in die boeken te bladeren. Om me heen heerst absolute stilte. Alleen het zoemen van het klimaatbeheersingssysteem is te horen en het geritsel van die oude bladzijden.
Grondlegger van de bibliotheek en het klooster is de Zalige Christódoulos. In 1088 schonk de Byzantijnse keizer Alexios I Komnenós hem Patmos, het ruige, bergachtige en woeste eilandje. Deze gift werd vastgelegd in een Gouden Bul, die nog steeds in het klooster te zien is.
Christódoulos was monnik en geleerde. Bij zijn overlijden in 1093 liet hij zijn bibliotheek na aan het klooster. Boeken vond hij belangrijk en die moesten altijd in het klooster blijven. Daarvoor moesten de monniken zich ook inspannen. Zo spoorde hij ze in zijn testament aan handschriften te kopiëren, te verzamelen en goed te bewaren. Het is bekend dat hij zelf zo’n 330 manuscripten heeft nagelaten. Dat eerder vermelde Evangelieboek heeft waarschijnlijk wel tot zijn privébibliotheek behoord.
Ikonen
In het ikonenrestauratieatelier van het klooster ontmoet ik Andreas Kalatzís. Als leek-deskundige ondersteunt hij Vader Grigórios bij de dagelijkse restauratiewerkzaamheden. Hij werkt tijdens mijn bezoeken aan het atelier aan een grote zestiende eeuwse kerkikoon van de Heilige Georgios (de Heilige Joris) in gevecht met de draak. De ikoon is behoorlijk beschadigd en hij is bestemd voor het museum. Andreas werkt nauwkeurig aan een vinger van de hand die het schild vasthoudt. Die vinger zit op de rand van de ikoon en drie vingers, de hand en het schild ontbreken. Ook schildert hij zorgvuldig aan de gesp van de mantel van de heilige.
Graag had ik van het restaureren van de ikoon een foto gemaakt ter illustratie. Maar niets gebeurt in het klooster zonder toestemming van Vader abt Antípas. Helaas was hij afwezig en druk bezet.
Andreas’ maatje in het atelier, Giánnis, die een groot deel van zijn tijd ook nog dienstplichtig militair is, houdt zich vooral bezig met de technische aspecten, met het materiaal en de vernis. Het klooster heeft, zoals gezegd, een grote naam op restauratiegebied. Giánnis kan dan ook gebruik maken van de modernste restauratiemiddelen. Als nadere toelichting zegt Vader Grigórios dat de monniken in hun laboratorium beschikken over moderne stereomicroscopen en vergrootglazen. En ook over veel verstand van zaken.
De ikoon van de Heilige Johannes de Theoloog hangt in de duistere kloosterkerk, bij binnenkomst aan de rechterkant. Het is een grote ikoon (114×81 cm) in een massief zilveren lijst. Volgens de traditie is het een geschenk van keizer Alexios I Komnenós aan de Christódoulos. In zijn huidige vorm behoort de ikoon echter tot de Kretenzische School uit de vijftiende eeuw. Deskundigen menen evenwel ook dat de oorspronkelijke ikoon dateert uit de twaalfde eeuw en dat die later is ‘gerestaureerd’. Op de ikoon staat Johannes afgebeeld als een oude man met een bol voorhoofd met in zijn handen een boek met de beginwoorden van zijn Evangelie: ‘In den beginne was het Woord’. Peter France schrijft in zijn boek Patmos. Een heilig eiland, dat hij door deze afbeelding nogal geschokt was, omdat hij Johannes als de jongste van de apostelen had beschouwd. (Hij is de jongeman die bij het Laatste Avondmaal van Leonardo Da Vinci nonchalant aan Jezus’ borst ligt. Degene over wie Dan Brown in zijn boek De Da Vinci Code te bekritiseren opmerkingen maakt, WvL).
Apokalyps
Patmos is ook het eiland van de Apokalyps, van de Openbaring van Jezus Christus aan de Heilige Johannes, van het boek over het einde der tijden en de Wederkomst van Christus. Meestal spreekt men echter van de Openbaring van Johannes. Met deze Johannes is het op Patmos allemaal begonnen. In de Oosterse Kerk wordt hij gelijkgesteld aan Johannes de Theoloog, die onder de Romeinse keizer Domitianus vanwege zijn geloof werd verbannen (in het jaar 95). En daarvoor zijn ook wel argumenten. In zijn goed leesbare en interessante boek wijst ook Peter France op passages in Johannes’ Evangelie waaruit kan blijken dat Johannes de Theoloog de laatste dagen van Jezus zelf heeft meegemaakt.
Tijdens zijn ballingschap verbleef Johannes in een grot, halverwege het ezelpad naar het klooster. Deze is omgevormd tot een groot heiligdom. Het Heilig Klooster van de Apokalyps is er zelfs overheen gebouwd. In de grot zijn twee kapellen voor respectievelijk de Heilige Artemios en de Heilige Anna, de moeder van de Moeder Gods. Het centrale deel van de grot is aan Johannes gewijd. Het is een indrukwekkende grot, je kunt het ‘plafond’ met je hand aanraken. En de monnik-begeleider wijst je graag op een drievoudige scheur in de enorme rots, het symbool van de Heilige Drie-Eenheid. Van daaruit hoorde Johannes volgens de traditie de stem van God. Een aantal heilige plekken, dat speciaal met hem is verbonden, is met een zilveren omlijsting gemarkeerd.
In die grot werd hem in een visioen de toekomst geopenbaard en zijn leerling Próchoros schreef het op: “Ik, Johannes, uw broeder en uw deelgenoot in de verdrukking en het koninkrijk en de verwachting van Jezus, ik bevond mij op het eiland Patmos om wille van het woord Gods en het getuigenis over Jezus. Ik raakte in geestvervoering op de dag des Heren en ik hoorde achter mij een stem, luid als een trompet, die riep: ‘Schrijf op wat ge ziet in een boek en stuur het aan de zeven kerken (…).” Apok. 1,9-1,11
In 1995 werd op grootse wijze gevierd dat het 1900 jaar geleden was dat Johannes het visioen ontving. Veel hoogwaardigheidsbekleders bezochten het bijzondere eilandje, zowel politieke leiders van over de gehele wereld als religieuze. En ook duizenden pelgrims. Vanwege zijn bijzondere positie heeft het Griekse parlement Patmos dan ook tot een heilig eiland verklaard. Dat wil echter niet zeggen dat er alleen diepgelovigen (mogen) rondlopen. Integendeel. De overgrote meerderheid van de moderne bezoekers bestaat uit gewone toeristen die iedere dag weer met grote cruiseschepen in het haventje van Skala landen. Ze willen allemaal de befaamde grot en het klooster bezoeken. Meestal dragen ze echter geen gepaste kleding, zoals de monniken eisen. Omdat de bezoekers en vakantiegangers voor de economie van het het eiland zeer belangrijk zijn willen de monniken hen ook niet wegsturen. Als tegemoetkoming liggen er daarom doeken en broeken klaar om de blote lichaamsdelen te bedekken. Het Heilige Klooster van Johannes de Theoloog wil iedereen, mannen en vrouwen, ontvangen.