Joost Heutink
De beschrijving van een bijzondere ikoon uit de collectie van het Ikonenmuseum in Kampen wordt zo langzamerhand een min of meer vaste rubriek in Eikonikon. De vorige uitgave moest ik helaas verstek laten gaan omdat de voorbereidingen voor de Nikolaasexpositie in het Ikonenmuseum Kampen veel tijd opeisten. Bij het schrijven van dit artikel zijn die voorbereidingen inmiddels afgerond, is de expositie feestelijk geopend en is het boekje “Nikolaas, Eeuwenlang Wonderdoener” (ISBN 978 90 435 1483 5) inmiddels te koop. De expositie is samengesteld uit ikonen uit de collectie van het Ikonenmuseum Kampen, diverse particuliere collecties en de collecties van enkele ikonengalerieën.
Tijdens de voorbereiding van de expositie heb ik behoorlijk wat ikonen gezien die ervoor in aanmerking zouden komen in deze rubriek genoemd te worden. Sterker nog: er zijn genoeg ikonen die het eigenlijk verdienen om hier uitgebreid besproken te worden. Wat te denken van drie monumentale stukken uit de zestiende eeuw – nota bene uit de omgeving van Rostov? Of van een Deësisikoon waarop Johannes de Voorloper is vervangen door de heilige Nikolaas? Uiteindelijk heb ik ervoor gekozen wat te schrijven over een bijzondere vita-ikoon van Nikolaas. De ikoon is afkomstig uit een privé-collectie en is tijdelijk in bruikleen van het ikonenmuseum.
Er zijn mee zaken opvallend aan deze ikoon. Ten eerste de regio waaruit de ikoon afkomstig is, namelijk de Oeral. In deze streek vestigden zich aan het eind van de zeventiende eeuw veel zogenoemde Oudgelovigen, die door de Russisch-orthodoxe kerk waren verbannen. Palech en Mstëra zijn onder ikonenliefhebbers wellicht de bekendste dorpen waar oudgelovigenateliers zich vestigden, maar in de Oeral was Nevjansk een atelier met vergelijkbare allure. De ikonen uit Nevjansk hebben prachtige heldere kleuren en zijn geschilderd in de stijl van de zestiende en zeventiende eeuw. Vaak zijn ze voorzien van veel rijk geornamenteerde gebouwen en is de kleding van de afgebeelde figuren prachtig versierd. Hoewel deze ‘renaissance-stijl’ nadrukkelijk teruggrijpt op de vroegere bloeitijden van de Russisch-orthodoxe ikonografie, zijn er soms ook toevoegingen die meer ‘Westerse’ invloeden verraden. Al deze kenmerken zijn terug te vinden op deze vita-ikoon van Nikolaas. De scenes zijn met veel gevoel voor kleur en detail geschilderd en het geheel is bedekt door een prachtige metalen oklad. Een aantal zaken maakt de ikoon extra bijzonder en waardevol. Zo is het opvallend dat de scenes volledig zichtbaar zijn, terwijl de centrale afbeelding van Nikolaas vrijwel geheel is bedekt. De metalen bedekking houdt daardoor het midden tussen een oklad en een riza. Bijzonder is bovendien dat Nikolaas in halfreliëf is afgebeeld, waardoor hij als het ware vanuit de ikoon naar voren treedt.
Maar daarmee is nog niet alles gezegd. Immers, is dit nu een Nikolaasikoon van het type Možajsk of van het type Zarajsk? Er is voor beiden iets te zeggen. Nikolaas houdt weliswaar een model van een kerk of kremlin in zijn linkerhand – een verwijzing naar de bescherming van Nikolaas van de stad Možajsk tegen een aanval van de Tataren – maar in zijn rechterhand houdt hij niet het zwaard ten teken van zijn overwinning. Het zegenende gebaar dat Nikolaas maakt, past beter bij de ikonografie van Nikolaas van Zarajsk, maar dan zou Nikolaas een evangelieboek in zijn linkerhand moeten houden. Mogelijk is de combinatie van beide ikonografieën bewust door de schilder opgezocht. Misschien wilde de schilder wel de overwinning van Nikolaas op het kwaad en de bescherming van de kerk door Nikolaas verbeelden, en niet het zwaard maar een zegenende hand. Het achterwege laten van dit symbool van geweld zou goed kunnen passen bij de achtergrond van de oudgelovigen, die zelf ook slachtoffer van vervolging en onderdrukking waren.
Veel van de vitascenes zullen redelijk bekend zijn, maar de afbeelding van Nikolaas die verhindert dat duivels een schip met haar bemanning naar de onderwereld wil meenemen is niet zo heel vaak op ikonen te zien. Het schip lijkt haast boven het water te zweven. Twee duivels houden de masten vast en tillen het schip zo uit het water. Een derde duivel zweeft onheilspellend boven het vaartuig. Nikolaas is rechtsboven in halfformaat afgebeeld in een medaillonvorm.
Tot slot nog een aardig staaltje van Westerse invloed op deze ikoon. De tweede afbeelding van de onderste rij vitascenes is zeer zeldzaam, althans in de Russische traditie. Hier is namelijk te zien hoe Nikolaas drie jongetjes redt die door een herbergier waren gedood en gepekeld. Het vlees wordt in de herberg voorgezet aan een oude man (de heilige Nikolaas), die onmiddellijk in de gaten heeft dat het vlees afkomstig is van mensenkinderen. Nikolaas wekt de jongetjes tot leven en bekeert de herbergier en zijn vrouw tot het christelijk geloof. Dit verhaal van de ’three pickled boys’ is zeer waarschijnlijke pas in de Middeleeuwen in West-Europa aan de wonderverhalen van Nikolaas toegevoegd en past daarom beslist niet in de traditionele Russisch-orthodoxe iconografie. De schilder van deze ikoon heeft zich echter niet door deze traditie laten weerhouden en het tafereel toegevoegd aan de vita-ikoon.