Voorjaar 2006 was er in de Amsterdamse Hermitage een expositie van Pelgrimsschatten uit Byzantium-Jeruzalem. Hieronder een inleiding door Joeri Piatnitsky, conservator van de Byzantijnse collectie van de Hermitage in Sint-Petersburg. Het artikel is bewerkt door Frans van der Avert.
Achtergrond
Ikoon van de Geboorte, in bewerkte lijst, 1800-1850, anonieme Slavische meester, Jeruzalem. Gemengde techniek, hout, gesneden, folie. 75 x 42 cm (met lijst), 35 x 28,5 x 2 cm
Drie gebeurtenissen in de 4de eeuw na Chr. hadden een bepalende invloed op de loop van de wereldgeschiedenis. Vanaf 313 mochten christenen in het rijk van Konstantijn de Grote (306–337) hun geloof vrij praktiseren. Dertien jaar later, in 327, vond zijn moeder Helena het ‘Ware Kruis’ op de berg Golgotha. In 330 ten slotte vestigde keizer Konstantijn het centrum van zijn enorme rijk in een nieuwe stad aan de Bosporus: Konstantinopel. In 395 werd dit Romeinse Rijk in tweeën gedeeld. Het oostelijke gedeelte, dat zich in zijn grootste bloeiperiode zou uitstrekken over gedeeltes van Europa, Azië en Afrika, werd bekend als Byzantium. Elf eeuwen lang, tussen het eind van de 4de eeuw en 1453, was Byzantium het centrum van de wereld én een brug tussen Oost en West. Het rijk absorbeerde het beste van andere en eerdere culturen: de magnifieke luxe van het Oosten, de wijsheid van oude beschavingen, de perfectie van de Grieken, het individualisme van de Romeinen en de moed van de ‘Barbaren’. Zo ontstond die grote Byzantijnse cultuur die zijn weerga niet kende. De stuwende kracht achter de Byzantijnse cultuur was het christendom. Alles werd uit de kast getrokken om de glorie van de Schepper te vieren: imposante kerkgebouwen, schitterende muurschilderingen, overdadige voorwerpen gemaakt van goud, email, zilver, kostbare stenen en ook beschilderde ikonen. Tijdens de liturgie klonk de mooiste muziek en werden de kerken verlicht door honderden kandelaars en ikoonlampen, terwijl een zoete geur van wierook en parfum in de lucht hing. Niet voor niets roemde een Russische ambassadeur de diensten in de Hagia Sofia in Konstantinopel: ‘De engelen dalen neer uit de hemel en leiden de dienst naast de priesters’. De theologische strijd tussen de paus van Rome en de Byzantijnse patriarch van Konstantinopel leidde tot het schisma in 1054: de westerse rooms-katholieke kerk met Rome als hoofdstad scheidde zich af van de oosterse ‘Byzantijnse’ orthodoxe kerk met Konstantinopel als centrum. In 1453 werd Konstantinopel veroverd door de islamitische Ottomanen (Turken) en daarmee kwam het Byzantijnse rijk ten val. Konstantinopel werd hernoemd tot Istanbul.
Op weg naar het Heilige Land
Het Heilige Land heeft altijd de belangstelling van christenen gehad, het was immers het toneel van alle gebeurtenissen van het Oude en Nieuwe Testament. De eerste hausse van pelgrimages naar het Heilige Land begon na de ontdekking van het ‘Ware Kruis’ door de heilige Helena, de moeder van Konstantijn. Deze vondst en de identificatie van belangrijke bijbelse locaties in Jeruzalem en Palestina leidden daar tot een golf van bouwactiviteiten. De imposante kerken met hun mozaïeken en ornamenten van zilver en goud betoverden de eerste pelgrims. Deze eerste bloeiperiode werd ruw onderbroken door de verovering van Jeruzalem in 614 door de Arabieren. De daaropvolgende eeuwen ging het Heilige Land gebukt onder een wisseling van machthebbers. De pelgrims uit Byzantium en westelijk Europa lieten zich niet uit het veld slaan en bleven het land bezoeken. Dit veranderde in het begin van de 9de eeuw: lastig gevallen door islamitische groepen kregen de christenen het steeds moeilijker en vele heilige plaatsen en gebouwen werden verwoest. In de 11de eeuw veroverden de Turken Palestina. Dit vormde de aanleiding tot de kruistochten, die tot doel hadden Jeruzalem te bevrijden van de islamitische overheersers. Na de kruistochten bleef Palestina een land waar vele geloven vochten om hun heilige plaatsen: joden, orthodoxe christenen zoals de Grieken, Kopten, Syriërs, Armeniërs en ten slotte de rooms-katholieke christenen: allemaal vormden ze kleine gemeenschappen en probeerden ze de heilige plaatsen en voorwerpen voor zichzelf te bewaren. Aan deze instabiele situatie kwam pas een einde toen er in de 19de eeuw een overeenkomst werd opgesteld die voorzag in een erkenning van de rechten van alle geloofsrichtingen in Jeruzalem. Deze korte historische schets toont het rijke maar complexe lot van het Heilige Land. De smeltkroes van volkeren, geloven en tradities leverde een unieke beeldtaal op die wij nu kennen als de kunst van het Heilige Land.
Kunst uit het Heilige Land
Was de geschiedenis van het leven van Jezus de inspiratie voor de kunst en de christelijke ikonografie, de grote katalysator ervan waren de pelgrimstochten naar de heilige plaatsen waar het leven en lijden van Jezus Christus en ook van Maria en de apostelen zich had afgespeeld. Ook zagen de christenen de pelgrimstocht als de culminatie van het pad naar een zondeloos leven en hemelse redding. Zowel vanuit de Latijnse als de Byzantijnse wereld stroomden de pelgrims dan ook toe. Als aandenken aan hun indrukwekkende ervaringen in het Heilige Land wilden ze iets meenemen naar huis. De eerste pelgrimssouvenirs waren tastbare overblijfselen van heilige plaatsen en voorwerpen: heilig water, zand, stuifmeel, gedroogde bloemen of kruizen en ikonen die gewijd waren op een heilige plaats. De pelgrimstochten ontwikkelden zich tussen de 4de en 7de eeuw tot een massabeweging. Routes werden aangelegd waarlangs nieuwe heilige plaatsen en gebouwen werden gesticht. In de 11de eeuw was de pelgrimage tot volle wasdom gekomen. De meegenomen aandenkens werden in kerken bewaard. Ook in Rusland bouwden de toenmalige heersers kloosters en kerken om de aandenkens van het Heilige Land te bewaren. Geen beter geschenk aan de tsaar dan een heilig reliek, kruis of ikoon, meldden orthodoxe geestelijken.
Ikoon met de Kruisiging, 16de eeuw, Rusland, Moskou school. Hout, gesso, tempera, 70,7 x 55,8 x 2,7 cm
De kunst van het Heilige Land weerspiegelt ook de politieke omstandigheden en is daarom onder te verdelen in een aantal belangrijke periodes. Tussen de 4de en de 13de eeuw is de ikonografie puur christelijk, binnen de tradities van de Byzantijnse kunst. Tijdens de opmars van de Turkse bevolkingsgroepen tussen de 13de en 17de eeuw ontstaat in de christelijke kunst een vermenging met de islamitische ikonografie. Vanaf de 17de eeuw ten slotte ontspringt in de zogenaamde Melkietenrenaissance (Melkieten waren Arabisch sprekenden orthodoxe christenen uit Syrië, Palestina en Egypte) een bijzondere vorm van christelijke kunst: voorwerpen, gekenmerkt door verfijnd snijwerk in hout en parelmoer vormen de hoogtepunten van de kunst uit deze periode. In het algemeen is de orthodoxe pelgrimskunst onder te verdelen in drie belangrijke objectgroepen: het kruis, het goddelijk licht en relieken.
Het kruis
Het kruis symboliseert de overwinning van het christelijke geloof. Het offer van de zoon van God maakte het kruis tot hét symbool van de hoogste onderscheiding en glorie, het teken van verlossing en eeuwig leven. In de kunst van het Heilige Land werd het kruis een van de belangrijkste symbolen. Er waren grote processie- en altaarkruizen. Het kruis is daarnaast zichtbaar op vele voorwerpen, zowel uit de liturgische wereld als uit de wereld van alledag: op broodstempels, borstsieraden, amuletten en ringen. Van al deze soorten objecten zijn op de tentoonstelling in Amsterdam prachtige voorbeelden te zien. Bijzonder zijn de houten kruizen uit de 17de en de 18de eeuw die door hun verfijnd snijwerk gemaakt lijken te zijn van houten kantwerk. Overblijfselen van het kruis behoren tot de belangrijkste relieken. Ze zijn dan ook verwerkt in prachtig bewerkte reliekhouders, waarvan er enkele te zien zijn op de tentoonstelling, zoals de reliekhouder uit 1834, een kostbaar geschenk van de patriarch van Jeruzalem aan de Russische tsaar Nikolaas I.
Het goddelijk licht
Het goddelijk licht symboliseert de christelijke doctrine. Het verlicht de weg naar het eeuwig leven en hemels geluk. De kerken werden dan ook verlicht met tientallen olielampen. Op de tentoonstelling zijn vele bijzondere olielampen te zien, en ook prachtige wierookbranders en andere liturgische voorwerpen.
Relieken
Reliekkistje met afbeeldingen van Christus, de Maagd, apostelen en heiligen, rond 550, Konstantinopel, anonieme Syrische meester (?). Zilver, 11 x 13 x 8,9 cm
Relieken zijn tastbare overblijfselen van heilige plaatsen en fysieke resten van heiligen. Ze vertegenwoordigen de feitelijkheid van het leven van Jezus op aarde en getuigen van het grenzeloze en rotsvaste geloof van de uitverkorenen. De heilige Simeon schreef in de 15de eeuw dat als de heilige martelaren het fundament van de kerk zijn, hun overblijfselen dan ook onder het altaar bewaard dienden te worden. Deze overblijfselen werden bewaard in rijk bewerkte reliekhouders. Daarnaast werden relieken verwerkt in beschilderde medaillons die meer als persoonlijk sieraad dienden. Op de tentoonstelling is een uiterst zeldzaam voorbeeld hiervan te zien: een 7de-eeuws beschilderd medaillon van goud, gevonden op de Krim. Kleine ikonen, meegenomen uit het Heilige Land hadden vaak de status van relieken. Op de tentoonstelling zijn zeldzame exemplaren te zien, met name die uit de Melkietenperiode, de 17de tot en met de 19de eeuw. Centra van productie van deze ikonen vinden we in Tripoli en Aleppo, waar de Griekse invloed evident is. Bijzonder zijn de ikonen op doek, de zogenaamde topografieën van Palestina. Opgerold in een koker waren ze gemakkelijk te vervoeren. Thuis werden ze uitgerold en opgehangen en zo vormden ze een tastbare herinnering van het bezoek aan de vele heilige plaatsen. Ze waren echter meer dan een herinnering of een gids. Ze vervulden een didactische rol en illustreerden het enige en juiste pad voor de christenen.
Een bijzondere kunstvorm: voorwerpen van parelmoer
De beroemdste producten voor pelgrims uit de moderne tijd zijn voorwerpen van parelmoer. De Hermitage in Sint-Petersburg herbergt een rijke collectie van parelmoeren kruizen, ikonen en rozenkransen, vaak geschonken door pelgrims aan leden van de tsarenfamilies. Het zijn voorbeelden van ragfijn snijwerk met complexe voorstellingen.
Tenslotte
Ikoon van de Doop van Christus (Theofanie of Verschijning van God), 18de eeuw, anonieme Griekse of Slavische meester in Jeruzalem. Vissenschedel, gesso, gemengde techniek, vernis, 31,8 x 17 x 8,4 cm
De brede keuze in deze tentoonstelling van voorwerpen uit de vele eeuwen van de pelgrimages toont een fascinerend beeld van de complexe, soms tegenstrijdige culturen van het Heilige Land en de gebieden daaromheen. De geografie, verschillende geloven en politieke gebeurtenissen hebben allemaal bijgedragen tot de ontwikkeling van een unieke kunst. De kunst van het Heilige Land verwerkte nieuwe invloeden van vreemde culturen en religies, maar beïnvloedde ook andere landen en geloven. Het is deze vermenging van zovele artistieke richtingen die samenvalt onder de noemer van de cultuur van het Heilige Land.
Auteur: Frans van der Avert (Joeri Piatnitsky)