Pieter Roelofs
Aan de kunst en cultuur van Rusland zijn in de afgelopen jaren in West-Europa meerdere tentoonstellingen gewijd. Kunstschatten die voorheen vrijwel onbekend of onbereikbaar waren, werden op deze manier voor een breed publiek toegankelijk gemaakt. Hierbij waren het met name de vooraanstaande musea in Moskou en Sint-Petersburg die hun kostbare werken beschikbaar stelden. De dikwijls rijke verzamelingen van de verschillende provinciale musea bleven tot nu toe onderbelicht. Met de tentoonstelling Spiegel van de Russische ziel presenteert Museum Het Valkhof in Nijmegen topstukken uit de collectie van het Staatshistorisch Museum in Pskov. Pskov, zusterstad van Nijmegen, is gelegen aan de rivier Velikaja, ongeveer driehonderd kilometer ten zuidwesten van Sint-Petersburg en telt ruim tweehonderdduizend inwoners. Het plaatselijk museum, dat in 1876 haar deuren opende voor het publiek, behoort tot de belangrijkste musea in noordwest Rusland. Zwaartepunten binnen de verzameling van het Staatshistorisch Museum zijn de befaamde ikonen uit de ‘School van Pskov’ en de Russische schilderkunst uit de jaren 1880-1945. Tot en met 29 augustus illustreren in Museum Het Valkhof ruim negentig ikonen, schilderijen en tekeningen uit deze collectie de weemoed, het verlangen en de intense betrokkenheid van de Russen bij hun land, volk en cultuur. Zij refereren elk op hun eigen wijze aan wat de beroemde dichter Aleksandr Poesjkin bedoelde met ‘de Russische ziel’.
Pskov is één van de oudste cultuursteden van Rusland. Al in de vroege Middeleeuwen wist de stad naam te maken als centrum van handel en religie. Tussen 1200 en 1600 ontwikkelde zich hier een van de belangrijkste stromingen binnen de Russische ikoonschilderkunst. De lokale schilders, verantwoordelijk voor deze ikonen, verwierven wereldwijd bekendheid als de ‘School van Pskov’. De ikonen vallen op door hun grote formaten: panelen tot bijna twee meter hoog zijn geen uitzondering. Mede vanwege hun monumentale afmetingen zijn de voorstellingen op de ikonen expressief en dynamisch geschilderd. Gouden accenten en felle kleuren, zoals brandend rood en diep fluweelzwart, geven de schildering dikwijls een dramatische uitdrukking. Mede dankzij de geografische ligging van de stad en de handelscontacten die lokale kooplieden onderhielden met vooraanstaande steden in Europa heeft de schilderkunst van Pskov altijd open gestaan voor westerse invloeden. In vergelijking met ikonen uit Centraal-Rusland zijn de panelen uit Pskov meer verhalend van voorstelling, beweeglijker van compositie en levendiger in de uitbeelding van de figuren.
De Hemelvaart van de profeet Elia
Karakteristiek voorbeeld van de Pskovse ikoonschilderkunst is De Hemelvaart van de profeet Elia in zijn vuurwagen. Dit paneel (79 x 59 cm) werd vervaardigd in de tweede helft van de zestiende eeuw. Een felrode vlammenschijf in de vorm van een lindeblad domineert de compositie van deze uiterst levendige ikoon. Tegen de kleurrijke achtergrond rijdt de profeet Elia in ‘een wagen van vuur met paarden van vuur’ ten hemel. De gebeurtenis wordt beschreven in het tweede boek Koningen (2:1-18). De trouwe discipel Elisa had zijn meester Elia van Gilgal, via Betel en Jericho gevolgd naar de Jordaan. Telkens had hij daarbij opgemerkt: “Zowaar Jahweh leeft en zowaar u leeft: ik verlaat u niet”. In deze, bijna anekdotische voorstelling zet Elisa deze woorden kracht bij door Elia’s gewaad stevig vast te pakken. Echter tevergeefs. De profeet kijkt nog eenmaal om, waarna hij in een stormwind in de hemel wordt opgenomen. Zijn mantel blijft op de rivieroever achter. De stroom aan de onderzijde van de compositie symboliseert de Jordaan. Vanuit de linkerbovenhoek wordt het tafereel gadegeslagen door een engel die dankzij het bijschrift kan worden geïdentificeerd als de aartsengel Michael. Elia’s Hemelvaart geldt als een voorafbeelding in woord en beeld van de Hemelvaart van Jezus. Het thema werd behalve in Pskov ook in Moskou en Novgorod op ikonen verbeeld. In deze laatste stad werd het motief kort na 1150 eveneens weergegeven op een van de bronzen deuren van de kathedraal.
Binnen welke context de ikoon met de Hemelvaart van de profeet Elia oorspronkelijk functioneerde, is tegenwoordig niet meer bekend. Van een groot aantal panelen dat vandaag de dag in het Staatshistorisch Museum wordt bewaard, is de herkomst niet langer te traceren. Een imposante zestiende-eeuwse Deësis – waarvan in Nijmegen de monumentale ikonen (circa 147 x 64 cm) met de Moeder Gods, Johannes de Doper, de aartsengelen Gabriël en Michaël, de apostelen Petrus en Paulus en de middeleeuwse heilige Alexius van Moskou worden getoond – stamt van de ikonostase van een van de vele kerkgebouwen in Pskov. Om welk specifiek bouwwerk het gaat, is wonderwel niet overgeleverd. Afkomstig uit de plaatselijke Sint-Nicolaaskerk zijn twee panelen (186 x 69 cm) met Johannes de Theoloog en Johannes Chrysostomus (circa 1500-1550) en drie vroeg zeventiende-eeuwse ikonen van de profetenrij (90 x 79 cm) met de beeltenissen van Sophonias, Natan, Zacharia, de waarzegger Bileam, Jeremia en zijn secretaris Baruch. De Hemelvaartskerk aan het veer spant binnen deze tentoonstelling de kroon. Uit dit kerkgebouw zijn niet alleen vier zeer vroege panelen met de apostelen Tomas, Johannes, Filippus en de aartsengel Gabriël afkomstig (1400-1425), maar ook een reeks van negen ikonen van de lokale feestenrij (circa 1613). Zij aan zij tonen deze ikonen voorstellingen uit het leven van Jezus en Maria: van de presentatie van Maria in de tempel tot de Hemelvaart van Christus. De composities worden gekenmerkt door het typische Pskovse kleurenpalet. Helderrood, diepgroen en donker fluweelzwart verlenen de afbeeldingen een grote uitdrukkingskracht.
De Maagd van Tichvin
Een van de meest indrukwekkende ikonen uit de verzameling van het Staatshistorisch Museum is het meer dan manshoge paneel (193 x 146 cm) met de Maagd van Tichvin dat omstreeks 1500 werd vervaardigd voor de Triniteits-kathedraal te Pskov. De ikoon toont Maria als halffiguur met haar zoon op haar linkerarm. Met licht gebogen hoofd wendt zij zich in de richting van het kind. De voorstelling wordt gekarakteriseerd door een lineaire tekening met nadruk op de contouren. Hoewel de oorspronkelijke verflagen in het gezicht van de Maagd beschadigd zijn, zijn haar zachte gelaatstrekken nog altijd zichtbaar. Rondom de centrale afbeelding zijn 24 scènes uit het leven van de Maria gegroepeerd. Zij verwijzen naar de 24 okoi uit de zogenaamde Akathistos hymne. Deze lofzang ter ere van de Moeder Gods maakt deel uit van de officie binnen de Russisch orthodoxe liturgie. Zij wordt deels gelezen, deels gezongen. Zoals de naam al zegt, voltrekt het geheel zich ‘niet zittend’, maar staand. Volgens overlevering gaat de Akathistos hymne terug op de strijd van Constantinopel tegen de Perzen en Scythen in 626, waarbij de stad aan de Gouden Hoorn gespaard zou zijn door interventie van de Moeder Gods. Een vergelijkbare beschermende rol van de Maagd is ook in de historie van verschillende West-Europese steden terug te vinden, waarvan het Italiaanse Siena wellicht het bekendst is. Ook Pskov claimt een vergelijkbaar relaas. De Maagd van Tichvin dankt haar naam aan de oerikoon die volgens de overlevering in 1383 op het water van de rivier de Tichwinka verscheen. Aan het water werd vervolgens een kerk gebouwd ter ere van de ikoon, die in de daaropvolgende eeuwen grote hoeveelheden bezoekers trok. Vanaf 1400 is een groot aantal versies naar het oorspronkelijke paneel van Tichvin vervaardigd, waarvan het exemplaar uit Pskov een goed voorbeeld is. Kenmerkend voor dit type is het schuin zittende kind dat zijn voetzool naar de beschouwer heeft gekeerd.
Vogelvluchtgezicht op Pskov
Opvallend is ook de ikoon met het vogelvluchtgezicht op de stad Pskov. Ondanks het feit dat de anonieme schilder – geworteld in de traditie – weinig oog had voor perspectief en verhoudingen in maatvoering biedt deze voorstelling een relatief betrouwbaar beeld van de situatie omstreeks 1750. Tussen de rivieren Velikaja en Pskova ligt de oude citadel. Verspreid over het oppervlak is een groot aantal kerken waarneembaar, waaronder de Triniteits-kathedraal binnen de muren van het fort. De bebouwde omgeving wordt begrensd door een stadsmuur met meerdere poorten. De stad vormt het decor voor de vertelling van het visioen van de oude Dorofej, die een verschijning van de Moeder Gods in de tempel waarnam. De beschrijving van deze wonderbaarlijke manifestatie werd in 1581 opgetekend in de Vertelling van Stephan Bathorys. Midden in de compositie is een aantal priesters en monniken weergegeven. Zij dragen in processie enkele wonderbaarlijke ikonen met zich mee. Rechts aan de rand van de stad is de Madonna afgebeeld omgeven door een helder lichtschijnsel. Zij wordt omringd door de heiligen Kornelij en Antonij, de bisschop Nifont van Novgorod, de vorsten Timofej, Gabriel, Vladimir en Nicolaas van Pskov en de knielende oude Dorofej. In de voorgrond is Maria nogmaals met de martelaren Kornelij en Antonij weergegeven. De ingelaste ikoon met de Oudtestamentelijke Drie-eenheid aan de bovenrand van de voorstelling wordt geflankeerd door Nicolaas de Wonderdoener, de meest geëerde heilige in Pskov, en vorst Aleksandr Nevskij.
Omstreeks 1900
Het belang van de ikoontraditie voor Russische schilders uit de periode rond 1900 kan in de tentoonstelling Spiegel van de Russische ziel aan de hand van meerdere werken worden geïllustreerd. Boris Grigoriev – een van de meest markante schilders uit dit tijdperk – sloot met zijn doek De oude man uit Olonets aan bij de religieuze schilderkunst in Rusland. Niet alleen het religieus vierkant formaat (71 x 71 cm) verleent de man de status van boerenheilige, maar ook de halfronde omlijsting van het raam wekt de illusie te zijn afgeleid van een nimbus. Door weinig ruimte te bieden aan de alledaagse realiteit zetten dit soort schilderijen in feite de canonieke ikoonschilderkunst voort. Echter met één cruciaal verschil. Waar de ikonen werden vervaardigd voor de Russische ziel, handelen de schilderijen en tekeningen over dit krachtige fenomeen binnen de rijke cultuur van Rusland.
Deze bijdrage werd gebaseerd op: P. Roelofs & S Stommels, Spiegel van de Russische ziel / Mirror of the Russian soul, Nijmegen (Museum Het Valkhof) 2004, 240 pp.
Pieter Roelofs is conservator oude Kunst in Museum Het Valkhof.