Fons Litjens
Van 22 tot 31 mei 2004 organiseerde het Dominicaans Activiteitencentrum in Huissen een reis naar ‘kunst en kloosters in Griekenland’. De meeste (Nederlandse) deelnemers schilderden zelf ikonen en waren geïnteresseerd in een kennismaking met de wereld van de orthodoxie, in dit geval de Griekse. Een drietal vrouwen was actief in een van de Duitse kerken en nieuwsgierig naar de Griekse kerk en met name naar de positie van vrouwen.
Gastvrijheid
Onze groep genoot de gastvrijheid van het bisdom Volos (Metropolis Dimitrias). Katarina Karkala-Zorba was onze gastvrouw. Deze energieke vrouw is reeds jaren als theologe werkzaam binnen de Griekse kerk en als staflid binnen de Orthodoxe Academie voor Theologische Studies van het bisdom. Zij studeerde Frans en Duits en in Parijs (Institut St. Serge) theologie. Als kind woonde zij lange tijd met haar ouders in Duitsland en heeft daardoor haar wortels zowel in de westeuropese als de zuideuropese wereld. Zij leeft zelf vanuit een orthodoxe vroomheid en verstaat tegelijk heel goed de typisch westerse vragen. Door haar gingen voor ons deuren open, die gesloten blijven voor de doorsnee toerist.
Groot was de gastvrijheid van de parochies en de kloosters in het bisdom Volos, die wij bezochten. Wij maakten kort kennis met bisschop Ignatios, een kleine, vriendelijke man met een intellectuele uitstraling. Trots vertelde hij over de vele activiteiten van zijn bisdom. Hij liet ons niet gaan voordat wij allemaal een ikoontje van de Moeder Gods had-den gekregen. Hartelijk was de ontvangst in de parochie van de Gedaanteverandering in de binnenstad, waar wij in een indrukwekkende ontvangstruimte, omgeven door muur-schilderingen van de plaatselijke heiligen, door enkele vrijwilligsters ontvangen werden met koffie en veel zoetigheid. De plaatselijke priester, vader Panagiotis – vanwege zijn omvang door ons omgedoopt tot vader Pavarotti – nam alle tijd om op onze vragen in te gaan. Ook de kloosters bleken hun plicht tot gastvrijheid zeer ernstig te nemen: de heerlijkste maaltijden werden ons voorgezet. En ook daar gingen we niet weg zonder een presentje in de vorm van bidprentjes of ikoonkaarten.
Zichtbaarheid
De zichtbaarheid van de kerk en het geloof in Griekenland vormt een opvallend contrast met de onzichtbaarheid en marginaliteit in het geseculariseerde Nederland. De bermen van de wegen staan vol met kleiine kapelletjes, waarin lichtjes staan te branden. Het land is bezaaid met kerken, kloosters en kapellen en nog steeds worden er nieuwe bijgebouwd, vaak in een betonnen uitvoering. De talrijke priesters in elk dorp vormen een vertrouwde verschijning met hun zwarte toog en baard. De meeste Grieken blijken te hechten aan deze verschijningsvorm, maar op mij maakten zij met name in een grote stad als Thessaloniki ook een anachronistische indruk temidden van de naveltruitjes. Ik vond het wonderlijk om jonge priesters te ontmoeten, die enerzijds een zeer traditionele taal spraken en tegelijk thuis waren in de wereld van mobiele telefoon en internet. Als katholiek luisterde ik met belangstelling naar de problemen van het gehuwde priesterschap: een afgestudeerde theoloog vertelde ons droevig dat hij niet tot priester gewijd kon worden omdat hij geen vrouw kon vinden die met hem wilde trouwen; en monnik wilde hij niet worden… In hoeverre de modernisering ook het geloof en de kerkelijkheid van de Grieken heeft aangetast, werd mij tijdens de reis niet duidelijk. Wel herinner ik mij de gids, die ons op de vooravond van Pinksteren een rondleiding gaf door de ruïne van een vroeg-christelijke basiliek. Bij het afscheid zong zij voor ons een lied uit de Pinksterliturgie.
Dat zul je in Nederland niet snel meemaken.
Liturgie
De Griekse priesters blijken hun handen vol te hebben aan het dagelijkse ochtend- en avondgebed (vespers), de wekelijkse liturgie (eucharistie), de dopen, huwelijken en uitvaarten, die bijna altijd in het weekend gevierd worden. Vaak moeten zij naast de eigen parochie ook nog voorgaan in een klooster of afgelegen dorp.
De kennismaking met de Griekse liturgie gaf veel groepsleden een cultuurschok. De vieringen duren eindeloos. De kerkgangers lopen in en uit. De sfeer is een voor ons merk-waardige mengeling van hemelse plechtigheid en aardse alledaagsheid. Vanaf mijn plaats in de kerk zag ik enkele jongetjes zitten te spelen achter de ikonostase naast het altaar. Het waren de kinderen van de koster en de priester; af en toe moesten zij door hun vaders tot de orde geroepen worden. Sommige groepsleden werden door de on-verstaanbaarheid van de liederen, gebeden en rituelen afgestoten. Zelf werd ik door de liturgie geraakt in een religieus verlangen; ik ervoer een gevoeligheid voor het mysterie, die ik vaak mis in onze westerse kerkdiensten. Ik werd ook geraakt door de devotie, waarvan veel kerkgangers door hun houding blijk gaven. Bovendien leek het mij heerlijk om ook in Nederland rustig weg te kunnen lopen uit een kerkdienst, zonder aanstoot te geven.
Ikonen
Voor de ikonenschilders in onze groep was de reis een kennismaking met een wereld, waarin de ikonen ook werkelijk functioneren: ze vormen het levende middelpunt van de-votie en verering, zowel tijdens als buiten de vieringen. Ik realiseerde me ook het grote belang van de muurschilderingen, die veel talrijker zijn en ook door hun omvang meer indruk maken dan de ikonen op hout. Interessant vond ik de muurschilderingen in de vooruimtes van de Middeleeuwse kerken op het schiereiland van Pilion. Het waren vaak catechetische en moraliserende voorstellingen, die de voorbijgangers aan het denken moesten zetten. Zo zagen we een humoristische schildering van een echtpaar in bed, dat overduidelijk geen zin had om op de vroege zondagmorgen op te staan. Een duiveltje warmde het echtelijke bed nog eens op met een hels vuurtje.
In Volos bezochten wij de ‘hagiografische school’ van vader Dimitrios. Hij gaf schilderles aan kinderen en volwassenen. Tot afgrijzen van de schilders onder ons liet hij zijn leerlingen ook ikonen schilderen met latexverf op doek. Door de kerk gedeeltelijk vrijgesteld, weet hij in ieder geval de traditie van ikonenschilderen door te geven aan nieuwe generaties.
Vrouwenkloosters
Intrigerend vond ik de opkomst van de vrouwenkloosters, waarvan wij er enkele bezochten. De meeste indruk maakte op ons het vrouwenklooster van Johannes de Doper in Anatoli. Een groep jonge nonnen was weggetrokken uit de omgeving van Athene, omdat door een nieuwe haven en een nieuw vliegveld biologische landbouw niet langer meer mogelijk was. In Anatoli kregen zij van de bisschop de beschikking over de ruïne van een voormalig mannenklooster en bouwden dat letterlijk eigenhandig weer op. De begeleidster van de nonnen bleek psychologisch geschoold te zijn en sprak met een nuchtere kijk over het kloosterleven. De vespers werden gevierd in het Grieks, Engels, Duits en Arabisch, uit respekt voor de gasten, maar ook omdat de klooster-gemeenschap bestond uit nonnen uit Griekenland, West-Europa en uit Libanon.
Alleen al in het bisdom van Volos bestaan vijftien kloosters, die meer of minder een rol blijken te spelen in het geloofsleven van de gelovigen. De bisschop wilde in het hooggelegen en leeggelopen klooster van Xenia beginnen met een experiment van een kloostergemeenschap, waar monniken en gezinnen tijdelijk met elkaar kunnen samenleven.
Onopgelost bleek de vraag waarom de vrouwenkloosters in Griekenland bloeien en in Nederland lijken uit te sterven. In Anatoli had ik het vermoeden, dat het misschien iets te maken heeft met de mogelijkheid om met een stel leeftijdgenoten een vorm van religieus leven uit het niets op te bouwen; dat moet een geweldige uitdaging zijn.
Oordeel
De vreemdheid van de Griekse kerk leidde bij onze groep tot veel vragen en soms ook tot naar mijn mening te snelle oordelen. Wat ons opviel was de wijze waarop men in vroomheid, prediking en theologische discussie omging met de traditie. Onbekommerd werden de kerkvaders geciteerd, alsof zij gisteren geleefd hebben. Westerse theologen staan vaak veel kritischer en wantrouwiger tegenover hun eigen traditie en stellen de vraag wiens belang met deze traditie gediend is. Dat leidde bij sommige groepsgenoten tot het oordeel, dat ‘de Griekse kerk nog niet door de Verlichting is heengegaan’. Een oordeel dat ik de laatste tijd in Nederland vaak hoor als het gaat om moslims. Persoonlijk vind ik dit oordeel te arro-gant klinken, alsof de modernisering overal ter wereld altijd hetzelfde scenario volgt. Wel ben ik benieuwd hoe de Griekse kerk zal omgaan met de golf van modernisering, die ook over Griekenland heenslaat.
Sommigen hadden moeite met de karige positie van vrouwen in de Griekse kerk, waarbij men vooral keek naar het het feit dat zij nauwelijks een actieve rol spelen in de vieringen. Slechts hier en daar zingen vrouwen mee in het koor. Heel voorzichtig wordt in vrouwenkloosters geëxperimenteerd met een aanstelling tot ‘diakones’, waardoor deze nonnen ook achter de ikonostase een rol kunnen vervullen. Mij viel op hoeveel vrouwen actief waren in diakonale activiteiten van de parochie: gaarkeukens, bezoekwerk e.d.. Opvallend vond ik ook dat het merendeel van de theologiestudenten uit vrouwen bestaat; helaas kunnen zij na hun studie alleen nog in het godsdienstonderwijs op school terecht. Kerkelijke functies zijn er nog nauwelijks voor hen.
Bezorgdheid was er in onze groep over het sluimerende anti-joodse sentiment in de orthodoxe wereld, o.a als gevolg van een onkritische herhaling van de kerkvaders uit de eerste eeuwen. Aanvankelijk vond ik deze bezorgdheid overdreven, maar helaas kwam ik in een winkel in Thessaloniki, kleine boekjes tegen met anti-joodse tekeningen, die gekopiëeerd leken uit Duitse boeken van de dertiger jaren van de vorige eeuw. Dus toch…
Ik vond het heerlijk en zeer leerzaam om een week gast te zijn van enkele kerkelijke gemeenschappen in de Grieks-orthodoxe wereld. Absoluut een aanrader voor ieder die geboeid is door ikonen en benieuwd is naar hun oorspronkelijke milieu. Heel interessant ook voor ieder die Griekenland als toerist misschien al kent, maar nu ook benieuwd is naar het reële kerkelijke leven in parochies en kloosters. Het DAC in Huissen heeft plannen om de reis in 2005 te herhalen.
Voor meer informatie over de reis in 2005: Dominicaans Activiteitencentrum, Postbus 59, 6850 AB Huissen, tel. 026-3264422, www.dominicaans-a-centrum.nl