Désirée Krikhaar
In oktober 2003 bleek dat een zeer enthousiaste ikonenverzamelaar een twintigtal ikonen wilde schenken aan het Museum Catharijneconvent in Utrecht. Deze ikonen zouden dan een aanleiding zijn voor een nieuwe afdeling voor oost-christelijke kunst in het museum, dat voornamelijk het westerse katholieke en protestante erfgoed presenteert.
Het aanbod is natuurlijk met beide handen aanvaard, want het museum heeft al lange tijd de wens ikonen tot een vast onderdeel van de collectie te maken. Intussen werd ook een tweede donatie aan het museum gedaan: een achttal ikonen op paneel en een tiental metaal-ikonen.
Zo ontstond het idee om een tentoonstelling rond deze genereuze schenkingen te organiseren. Ongeveer 100 ikonen stonden op het verlanglijstje. En dan blijkt hoe geweldig de liefhebbers en verzamelaars van ikonen zijn. Een paar telefoontjes waren voldoende om een basiscollectie van bruiklenen samen te stellen. De collectioneurs waren razend enthousiast: ‘Kom maar langs en zoek maar uit.’ ‘O, ik heb nog een heel bijzondere ikoon, die moet je beslist exposeren’, ‘Wat mis je nou nog, heb je dan iets aan mijn ikoon?’. Alle objecten zijn dus afkomstig van particulieren uit de huiskamer of de slaapkamer. Voor de meeste ikonen is het museum voor het eerst de tijdelijke huisvesting, voor iedereen toegankelijk.
En zo is een representatieve tentoonstelling tot stand gekomen van Russische ikonen vanaf de zestiende eeuw. De ikonografische hoofdthemata zijn vertegenwoordigd: ikonen van de Moeder Gods, van Christus, engelen, feesten en heiligen zijn aanwezig. In deze volgorde zijn de ikonen ook min of meer aan de bezoekers gepresenteerd.
Een aantal ikonen is heel bijzonder. Het Laatste Oordeel bij de entree van de expositie is niet om de bezoekers schrik aan te jagen, maar juist om hen moed in te spreken. De iconografie in het oosten richt zich ook meer op verlossing dan op de gruwelen in de onderwereld en het branden in het vagevuur, zoals de westerse schilders dat zo overtuigend in beeld konden brengen. Van het vooruitzicht, zoals dat door bijvoorbeeld Jeroen Bosch is weergegeven, wordt een mens niet echt vrolijk. Maar als het in het oosten mis mocht gaan in dit leven, dan is er aan het einde der tijden toch nog hoop, want zelfs Judas of de rijkaard, die aan de arme Lazarus geen kruimeltje brood gunde, mag uiteindelijk de schoot van de koning van de Onderwereld in het brandende vuur verlaten. Deze ikoon is een feest voor het oog en voor de ziel!
Heel bijzonder is de grote hoeveelheid Deesis-ikonen met Christus geflankeerd door de Moeder Gods en Johannes de Voorloper. De orthodox gelovige bidt via zijn of haar voorsprekers tot de Allerhoogste en dat blijkt dus uit de fraaie voorbeelden van de Deesis-rijen. Al die Voorbederijen zijn allemaal hetzelfde en allemaal verschillend. Zo kenmerkend voor ikonen !
Eén drietal is wel heel bijzonder: daar zijn vele feesten om de gelaten van de Moeder Gods, Christus en Johannes de Voorloper feesten voorgesteld. De feesten zijn zo geordend, dat zij betrekking hebben op de centrale heilige: de Geboorte van de Moeder Gods, haar Intrede in de tempel en haar Ontslapen zijn bijvoorbeeld rond haar gelaat voorgesteld, bij Johannes zijn zijn geboorte en de Doop in de Jordaan present.
Een uniek rijtje van drie ikonen – eigenlijk geen echte Voorbede-rij – is gemaakt ter ere van het 25-jarig priesterjubileum van vader Nikolai Michailovic Kamenev in opdracht van de bevolking van het dorp Pechlets op 21 november 1885-1910. Deze drie ikonen van het Mandulion, de Moeder Gods Feodorovskaja en de naamheilige van de jubilaris Nikolaas dateren dus uit 1910.
Een andere unieke ikoon is die van de Moeder Gods met het vurige gelaat. Volgens velen niet de allermooiste ikoon, maar wel heel bijzonder. Het rode gelaat van de Moeder Gods zou terug te voeren zijn op een interpretatie van het visioen van Mozes, die een brandende braamstruik zag, die niet verbrandde. De kerkvaders zagen dit wonder als een verwijzing naar de reinheid van de Moeder Gods, die weliswaar een Kind kreeg, maar toch zuiver bleef. En omdat de struik in vuur en vlam stond en er niets gebeurde, werd de ikoon van de Moeder Gods in de Niet verbrandende Braamstruik de beschermikoon tegen (schoorsteen-) branden. De Moeder Gods kreeg daardoor een gelaat met een kleur als vuur.
Ikonen vertellen een verhaal, ze zijn een illustratie bij de teksten uit de Bijbel, de apokriefe boeken en de talloze legenden van heiligen. Bij de wand met de ikonenserie rond de Geboorte van de Moeder Gods wordt de bezoeker als het ware bij de hand genomen op reis door het proto-evangelie van Jacobus. Hij schrijft schitterend over de ouders van de Moeder Gods, de conceptie en de jonge jaren van de Moeder Gods. Ook op een aantal andere ikonen is de Geboorte van de Moeder Gods fraai in beeld gebracht.
De feestdagenrij volgens de Byzantijnse traditie vangt aan met de Geboorte van de Moeder Gods, in de kerk gevierd op 8 september, en sluit af met het Ontslapen van de Moeder Gods, gevierd op 15 augustus. Daarmee is het liturgische jaar, dat op 1 september begint, rond. Daarmee is ook de cyclus van Christus rond: zonder de Geboorte van de Moeder Gods was Christus en niet geweest en aan et einde van het leven van Zijn Moeder daalt Hij nog eenmaal af naar de aarde om de ziel van Zijn Moeder op te nemen. Alle feesten worden omsloten door deze twee, als het ware de alfa en de omega. Hoogtepunt in de jaarcyclus is Pasen, het Feest der Feesten, de Opstanding van Christus. De tentoonstelling geeft ook onderdak aan een fraaie Nederdaling van Christus, waarbij Adam weer overtuigend uit de Onderwereld wordt bevrijd.
De ikonen hebben zelfs al een jeugdige Ajax-fan aangezet tot het vervaardigen van zijn eigen ikoon: een ‘bijna heilige’ voetballer in rood en wit – canonieke kleuren, de naam van zijn club staat in fraai gekalligrafeerde letters boven zijn hoofd en om dat hoofd heen straalt de zon als ware het een nimbus. En deze ikoon is ook geschonken aan het museum. Een uitbreiding van de collectie uit onverwachte hoek!
‘Het Goddelijke verbeeld’ van 7 januari tot en met 29 augustus 2004 in Museum Catharijneconvent, Utrecht. Bij de expositie worden lezingen verzorgd en workshops ikonen schilderen. Ook voor de kinderen zullen activiteiten worden georganiseerd gedurende de schoolvakanties. Alles te lezen op www.catharijneconvent.nl of te horen via 030-231 72 96.
Illustraties van boven naar beneden:
Het Laatste Oordeel
Moeder Gods met het Vurige gelaat
Deësis met feesten – Christus
Deësis met feesten – Moeder Gods
Alle ikonen zijn Russisch en stammen uit de 19e eeuw