Fons Litjens
Op 13 november 2004 werd in de Janskerk in Utrecht de 1650e geboortedag van Augustinus gevierd, een van de grote westerse kerkvaders. Tijdens deze bijeenkomst werd een bundel gepresenteerd met een vertaling van alle zestig bewaard gebleven preken die Augustinus heeft gehouden over het evangelie volgens Matteüs. Verder stond de feestelijke viering in het teken van Augustinus’ visie op de bekende tekst uit datzelfde evangelie (hoofdstuk 25) over het laatste oordeel (‘Ik had honger en gij hebt mij te eten gegeven…’). Een van de sprekers gaf een interessant inkijkje in de armenzorg van de vroege christelijke gemeenschappen in Noord-Afrika. De dag werd bijgewoond door leden van de orde van de Augustijnen en door geïnteresseerden in het werk van Augustinus.
Een korte levensloop
Augustinus wordt op 13 november 354 geboren in het NoordAfrikaanse Thagaste, het huidige Algerije, in een Romeinse familie. Als kind wordt hij opgevoed in de Romeinse taal en cultuur. In 383 vertrekt hij naar Italië en wordt hij leraar retorica in Milaan. Daar raakt hij onder de indruk van bisschop Ambrosius en zijn manier van preken en zijn symbolische uitleg van de bijbel. In de paasviering van 387 laat hij zich door Ambrosius dopen. Kort na zijn terugkeer naar Noord-Afrika wordt hij priester gewijd in het bisdom Hippo, waarna hij spoedig bischop van deze stad zal worden. Meteen begint hij ook te werken aan de redactie van zijn levens- en bekeringsgeschiedenis, de bekende Belijdenissen oftewel Confessiones.
Bijna veertig jaren is Augustinus daarna de geestelijk leider van de christenen van Hippo, met een grote uitstraling naar andere plaatsen in Afrika. De Nederlandse kunsthistoricus Frits van der Meer schrijft tijdens de oorlogsjaren in bloemrijke taal een boeiend portret over deze periode van zijn leven (Augustinus de zielzorger); hij geeft een prachtig en gedetailleerd inkijkje in het kerkelijk leven van die tijd. In Hippo is Augustinus vooral predikant en een zeer succesvol predikant. Collega-bisschoppen en andere liefhebbers sturen stenografen om zijn preken te noteren, zodat tot op de dag van vandaag honderden preken bewaard zijn gebleven. Dankzij het Augustijns Instituut in Eindhoven verschijnen er gestaag Nederlandse vertalingen. Ondanks hun ouderdom zijn de preken nog steeds de moeite waard om in groepsverband te lezen. Augustinus weet de aandacht vast te houden, heeft een verrassende manier van omgaan met de bijbel, is soms humoristisch, maar hij spaart zijn gehoor niet en stelt naar onze smaak soms wel erg hoge eisen aan mensen.
De zee leegscheppen
Oude ikonen zijn er niet van Augustinus. Dat is niet zo verwonderlijk, want hij is een typisch wésterse kerkvader, die in de orthodoxe kerken nauwelijks een rol speelt. Wie via de zoekmachine Google op zoek gaat naar beeldmateriaal van Augustinus stuit daar op twee afbeeldingen, die voor de lezer van Eikonikon misschien interessant zijn.
Op een Zweedse website is een moderne ikoon van Lars Gerdmans (uit 1997) te vinden. We zien Augustinus gekleed in een wit gewaad, op sandalen en met een staf in de hand. Hij buigt zich voorover naar een kind dat aan de waterrand zit. Wat wordt hier verbeeld? Volgens een Middeleeuwse legende zou Augustinus ooit, lopend langs het strand, hebben nagedacht over de vraag hoe hij het mysterie van de goddelijke drievuldigheid moest begrijpen. Toen hij tijdens die wandeling zag dat een jongetje met een schelp water in een kuil schepte, en hij aan het kind vroeg wat hij aan het doen was, antwoordde het: ‘Ik schep de zee leeg’. ‘En denk je dat dat je lukt’, was de volgende vraag van Augustinus. ‘Eerder dan dat het jou lukt het wezen van God te begrijpen’, antwoordde de knaap en was verdwenen.
Op de achtergrond lijken de natuurelementen naar het scheppingsverhaal te verwijzen: de witte walvis, de vissen, de schildpad, de dag/zon en de nacht/maan. Boven de wateren zweeft de geest van God in de gestalte van een witte duif met aureool om het kopje.
Authentiek portret
Een tweede afbeelding op Google gevonden blijkt het oudste portret van Augustinus te zijn. Het is een fresco in de bibliotheek van het oorspronkelijke paleis van Lateranen in Rome. Het dateert van het einde van de zesde eeuw, ongeveer 160 jaar na zijn dood in 354. We zien een oude man, gekleed in een witte tunica, zitten op een stoel. Uit zijn brieven is ons bekend dat hij als bisschop de voorkeur heeft voor de witte tunica, zowel buiten als in de kerk tijdens de vieringen. Hij heft zijn rechterarm op in een spreekgebaar. Blijkbaar geeft hij hier als leraar (met een boekrol in de linkerhand) uitleg van wat hij zojuist gelezen heeft in het grote boek (Bijbel?) dat voor hem ligt. De man is tenger van gestalte, heeft kort geknipt haar of eerder een kaal hoofd en een keurig geschoren baard. Hij maakt een ascetische en intelligente indruk.
Op de onderrand van het fresco staat de volgende inscriptie: ‘Verschillende vaders hebben uiteenlopende onderwerpen behandeld, maar hij heeft alles behandeld door met kracht in de Romeinse taal de mystieke betekenis te verklaren.’ Dit onderschrift verwijst naar de symbolische bijbeluitleg, die Augustinus van Ambrosius van Milaan geleerd heeft
Dit fresco kan niet als een ikoon beschouwd worden. De geportretteerde kijkt ons immers niet frontaal aan. Volgens de augustijn Fred Verstappen hebben we hier van doen met een hoogstwaarschijnlijk authentiek portret van Augustinus, die hier in zijn rol van leraar en predikant wordt uitgebeeld. Wonderlijk om ook via het beeld direct met deze grote religieuze persoonlijkheid geconfronteerd te worden.
- Augustijns Instituut, Augustijnendreef 15, 5611CS Eindhoven, tel. 040-2463014
- www.augustijnsinstituut.nl
- www.imagonova.com
- F. van der Meer, Augustinus de zielzorger: een studie over de praktijk van een kerkvader, Utrecht/Brussel 1947
- Fred Verstappen, Augustinus’ oudste portret, in: Hermeneus. Tijdschrift voor antieke cultuur 74(2002)no. 2, 92-102