Peter van den Hoven
De terugkomst van Jezus zal zijn als een dief in de nacht, zo lezen we bij Mattheus, weest dus waakzaam. Van het hiervoor gebruikte Griekse woord voor waken is de naam Gregorius afgeleid, een uitsluitend christelijke naam dus. Omdat er veel heiligen zijn met die naam, heb ik gespeurd naar wie als eerste deze naam droeg.
Mijn nieuwsgierigheid werd gewekt toen ik een poos geleden de volgende tekst las. ‘Als je blijft zoeken in steeds diepere aandacht, je erop toe legt de werkelijkheid te begrijpen, zal je, naarmate je verder doordringt ook beseffen dat het wezen van het goddelijke niet te begrijpen is. Want als je alles achter je laat, niet alleen wat je waarneemt, maar ook wat je inziet, kom je steeds dichter bij de kern totdat je – er onafgebroken mee bezig bent – todat je doordringt tot wat niet te zien is en niet te vatten, en daarin God ziet. Want echt weet hebben van, en zich hebben op wat je zoekt, betekent het niet zien.’
Deze tekst is van Gregorius van Nyssa, de broer van Basilius de Grote, tijdgenoot en vriend van Gregorius van Nazianze, ook wel de theoloog genaamd. Deze laatste Gregorius wordt samen met Basilius en Johannes Chrysostomus als drietal tezamen afgebeeld. De ouders van Basilius en Gregorius waren tot het christendom bekeerd door Gregorius de Thaumaturg. Deze heette oorspronkelijk Theodorus en samen met zijn broer Athenodorus had hij zich verdiept in de Helleense wetenschap. Zij werden echter bekeerd door Origenes. Origenes, werd geboren in Alexandri‘ van Egypte in ’t jaar 185. Het was in dit zeer kosmopolitisch en van cultuuroverlopende Alexandri‘, dat omstreeks het midden van de 3e eeuw voor Christus de eerste bijbelvertaling in het Grieks plaatsvond, de zgn. Septuagint. Ook werd toen voor het eerst de onuitsprekelijke Godsnaam vertaald, in ’t stuk waar Mozes’ aandacht werd getrokken door de brandende doornstruik, en wel als ‘Ho Oon’.
Voorts leefde een Joodse geleerde, de beroemde Philo, er ten tijde van Jezus. In dit klimaat van openheid doorkruist met christenvervolgingen groeide Origenes op en toen hij 17 jaar was stierf zijn vader, Leonides, de marteldood omstreeks het jaar 202. Hoewel zijn radicale waarmaken van Matth. 19,12 hem zijn levenslang achtervolgd heeft, deed hij voortreffelijk werk als catechese leraar in Alexandri‘. Door contacten met rabbijnen leerde hij de meervoudige exegese: de letterlijke, de zedelijke en de symbolisch allegorische betekenis die hierdoor een voorafschaduwing en voorspelling is. Deze laatste exegese die nauw aansluit bij Paulus, zou kenmerkend worden voor de kerkvaders. Een rijke bekeerling voorzag hem van een asntal stenografen die elk woord optekenden. Men mag aannemen dat een aantal speculatieve gedachten werden opgetekend en in ’t net uitgeschreven, die als basis hebben gediend voor enkele mensen na hem om een stelsel van leringen op te bouwen die aan Origenes werden toegeschreven, omdat hq zo’n groot gezag genoot. Toen Origenes nu, door Palestina naar Griekenland reisde voor kerkelijke zaken reisde, werd hij in Caesarea tot priester gewijd. In dit Caesarea (er waren meerdere plaatsen met die naam!) heeft hij een later vermaarde school gesticht. Eusebius, die een kerkgeschiedenis schreef, werd hier later bisschop. Origenes heeft nooit na,ast de orthodoxie willen wandelen. ‘De kerk heeft slechts vier evangeliën, mear de ketters hebben er heel wat meer’, zo luidt een uitspraak van hem. Hoe het ook zij: de leer van ene Evagrius van Pontus, die deze beweerde te ontlenen aan Origenes werd door de Vaders van het vijfde Concilie in 553 veroordeeld, en zo kon het gebeuren dat een eeuw later in het leven van Symeon de Dwaas om Christus’ wil, de volgende anecdote wordt beschreven: Twee monniken begrepen maar niet hoe een grote geest als Origenes tot dwaling was vervallen, en zij kregen het advies om near een heilige man als Symeon te gaan. Na een lange, barre tocht vonden ze op een avond zijn hut en klopten asn. Symeon deed open en gaf de voorste een klinkende slag in het gezicht en zei: ÔHartelijk onwelkom.Õ En voor hij de deur geheel sloot zei hij: ‘En wat Origenes betreft, die ging te ver in zee en miste de kracht om terug te keren.’Aldus Symeon, Origenes is nochtans gestorven aan de gevolgen van folteringen omwille van zijn geloof.
In de Hermeneia van Dionysius wordt gezegd hoe men het vijfde concilie uitbeeldt en daarbij Origenes geblinddoekt door een demon die op zijn schouders zit. Het merendeel van ziin omvangrijke oeuvre is vernietigd.
Eusebius nu, spreekt vol lof over Origenes en over zijn leerlingen zoals de eerder genoemde Theodorus die later Gregorius zou heten. Hoewel jong, werden hij en zijn broer Athenodoros bisschoppen in de Pontus bij de Zwarte zee. Toen een moeras aanleiding dreigde te worden tot een lokaal oorlogje, droogde dit op door zijn gebed en ook een rivierbedding veranderde van loop. Door zijn toedoen bekeerde zich de streek en zo ook de grootouders en ouders van Basilius en Gregorius, die evenals Gregorius van Nazianze vernoemd werden naar de bisschop die ‘de Thaumaturg’, de wonderdoener werd genoemd. Bisschop Gregorius bracht de waardering voor zijn leermeester Origenes over op de drie, uit Cappadocie afkomstige jongelui. Basilius en Gregorius de Theoloog (of van Nazianze) maakten op latere leeftijd een bloemlezing uit de werken van Origenes en noemden deze Philokaleia, niet te verwarren met het werk van 1400 jear later. Gregorius van Nyssa, broer van Basilius, heeft een mooi werk geschreven onder de titel ‘Over het leven van Mozes’. In dit boek blijkt zijn verering van Maria uit het gedeelte dat gaat over Mozes ontmoeting met God in de niet verterende doornstruik. Hier past hij de allegorische schriftverklaring toe en vergelijkt de tegenspraak van een niet verterend vuur met het mysterie van de Maagd: de bevalling deed de bloesem van de maagdelijkheid niet verwelken. Dit nu ligt ten grondslag aan de ikoon van Maria, van de brandende doornstruik. Het citaat aan het begin van dit artikel is eveneens afkomstig uit het eerder genoemde boek over Mozes. Wie dit boek wil lezen, verwijs ik naar de uitgaven van de Abdij Bethlehem te Bonheiden, Belgie, verkrijgbaar bij Boekhandel Berne bij de Abdij van Berne te Heeswijk Dinther.