Fons Litjens
Om de oudste ikonen ter wereld te kunnen zien moest ik naar de Sinaïwoestijn, naar het Catharina-klooster, heb ik lang gedacht. Dat ik ook dichterbij terecht kon, begon ik me te realiseren toen ik in april van dit jaar een bezoek aan Rome bracht en daar met eigen ogen een aantal zeer oude ikonen zag, die niet in het museum maar nog steeds in een kerk hangen en voorwerp van verering zijn. Zij overleefden het ikonoklasme van de achtste en negende eeuw dankzij het feit dat de arm van de keizer in Constantinopel niet lang genoeg was om de paus te dwingen de ikonen te vernietigen. Ik was verbaasd, omdat ik deze oude ikonen niet verwachtte in het centrum van het westers christendom.
Nietsvermoedend bezocht ik de tentoonstelling ‘Roma Aurea’ en kwam daar tot mijn grote verrassing oog in oog te staan met twee ikonen van de Moeder Gods, die mij vaag bekend voorkwamen, omdat ik ze ooit als afbeelding gezien had in het standaardwerk van Hans Belting over de geschiedenis van de ikoon als voorwerp van verering.
De meeste indruk maakte een gigantische ikoon, waarop de Moeder Gods mij met grote amandelvormige ogen aankeek. Zij is oorspronkelijk afkomstig uit de kerk van S.Maria Antiqua, die reeds in de tweede helft van de zesde eeuw op het Forum Romanum stond. Tijdens de restauratie in 1950 kwamen onder de overschilderingen van eeuwen de oorspronkelijke hoofden van moeder en kind tevoorschijn, in encaustische techniek geschilderd op canvas. In de middeleeuwen waren de hoofden uit de oorspronkelijke ikoon gesneden en in een nieuwe ikoon opgenomen. De oorspronkelijke ikoon moet de grootste van Rome geweest zijn, aangezien het gezicht van de Moeder Gods alleen al een omvang heeft van 53 bij 41 centimeter.
Zwaar beschadigd was de andere ikoon, die haar vaste plaats kreeg in het Pantheon, toen deze voormalige heidense tempel in het jaar 609 geconsacreerd werd tot kerk van de Maagd en alle martelaren. Het olmenhouten paneel meet 100 bij 48 centimeter. Het werd ooit verzaagd om de ikoon een plaats te kunnen geven in het barokke altaar. Op deze ikoon kijkt het kind ons met goddelijke waardigheid aan. De moeder legt haar vergulde rechterhand op de knie van het kind en met dit gebaar bemiddelt zij ten bate van de gelovige, die voor deze ikoon zijn of haar gebed uitspreekt.
Een derde zeer oude ikoon van de Moeder Gods is te bewonderen in de S.Maria in Trastevere. Over haar gaat het artikel van B. Rizzoli, een van onze abonnees, op de volgende pagina.
De ontdekking in de jaren vijftig van deze en andere ikonen, die teruggaan tot in de zesde eeuw, heeft volgens Belting aan het licht gebracht dat Rome ook wat betreft de verering van de ikonen in de late oudheid en vroege middeleeuwen beschouwd moet worden als een Byzantijnse provincie. Na mijn bezoek aan het centrum van het westerse, katholieke christendom realiseerde ik me dat de scheiding tussen oost en west, die opnieuw zo pijnlijk voelbaar was tijdens de recente pausbezoeken aan Griekenland en de Oekraïne, er eeuwenlang niet geweest is.
Literatuur: Hans Belting, Likeness and Presence. A History of the Image before the Era of Art, Chicago/ London, 1994, p. 25, 63-73 en 123-125
Afbeeldingen: Boven: Moeder Gods met kind uit de S.Maria Francesca Romana in Rome (7e eeuw) Onder: Moeder Gods met kind uit het Pantheon in Rome (609)