Otto Tissing
Hans J. van Os vroeg op ons forum of iemand een artikel kon schrijven over de geschiedenis van de ikoon van de Moeder Gods van Kazan. Hij had een een tv-documentaire gezien over de avontuurlijke reis die de oerikoon maakte. Dat prikkelde mijn interesse.
Hoewel ik het beeldthema van de ikoon ken, wist ik niets over haar lotgevallen. Een reis langs mijn boekenkast en over het internet leverde best veel op, maar terughoudendheid bleek geboden: de bronnen spreken elkaar soms tegen. Wat hier volgt, is hopelijk niet al te ver bezijden de waarheid.
Kazan is een stad in Rusland, gelegen aan de Wolga, zo’n zeshonderd kilometer ten oosten van Moskou. In het jaar 1579 verscheen in deze stad de Moeder Gods in een droom aan een jong meisje uit het volk en toonde haar een tuin waarin zich een bijzonder heilige ikoon zou bevinden. Aanvankelijk werd het verhaal van het meisje niet geloofd, maar op haar blijvend aandringen ging men ten leste toch maar zoeken en vond inderdaad op de aangegeven plaats een wonderschone Moeder Godsikoon.
Typerend voor de Moeder Gods van Kazan is dat Maria niet vanaf het middel, maar vanaf de schouders is afgebeeld; van haar handen is niets te zien. Christus daarentegen is – ook bijzonder – wel ten halve lijve weergegeven; Hij wekt de indruk op Maria’s schoot te staan. Zegenend heft Hij zijn hand, zich kennelijk niet bewust van de peinzende blik in de ogen van zijn moeder.
Deze Kazanskaja (het achtervoegsel -skaja is een verkleiningsvorm) is ongetwijfeld de meest geliefde ikoon van het Russische volk. Zij kent twee feestdagen: 8 juli en 22 oktober. Overal in Rusland zijn kerken aan de Kazanskaja gewijd; onnoemlijk veel kopieën vindt men bij de mensen thuis. Ze is populairder nog dan de beroemde Moeder Gods van Vladimir, en dat is niet zonder reden.
Zoals gebruikelijk bij alom vereerde ikonen, is ook rond de Moeder Gods van Kazan in de loop der eeuwen een web van legenden geweven. Meteen al overleefde zij op wonderbaarlijke wijze een allesvernietigende brand. Ook zou kort na de vondst een blinde vrouw na aanraking van de ikoon weer ziende zijn geworden. Een mirakel dat de Kazanskaja al snel beroemd maakte bij ooglijders.
Maar de Kazanskaja deed meer. Zij vergezelde de Russische troepen die in 1612 eindelijk de Poolse bezetters uit Moskou konden verjagen. En tweehonderd jaar later, toen het leger de bittere strijd tegen Napoleon vocht, was zij er weer bij, en wist met haar wonderdoende uitstraling de soldaten steeds opnieuw te bemoedigen. Het is dus begrijpelijk dat voor de Russen de Moeder Gods van Kazan een wezenlijke rol heeft gespeeld in de geschiedenis van hun land. Helaas kreeg de ikoon daardoor en door haar grote populariteit ook een militant nationalistische functie.
Hoewel de burgers van Kazan een kathedraal voor hun Kazanskaja bouwden, is de oerikoon na de overwinning op de Polen nim-mer uit Moskou teruggekeerd. Sterker nog, toen tsaar Peter de Grote begin zeventiende eeuw St. Petersburg tot residentie maakte, nam hij ‘zijn’ ikoon naar de nieuwe hoofdstad mee. Peters opvolger Paul I vereerde de Kazanskaja zozeer dat hij in St. Petersburg speciaal voor haar een op de St. Pieter gelijkende kathedraal bouwde.
In 1904 werd de ikoon door onbekenden uit deze kerk gestolen en verdween voor een tijdje. De mythe wil dat zij in 1917 aan tsaar Nicolaas II verscheen in de nacht voor zijn gedwongen aftreden, maar daarna verdween zij wederom.
Toch bleek de Kazanskaja nog te bestaan, toen in de jaren twintig de communistische overheid haar voor vele staven goud verkocht aan onbekend gebleven West-Europeanen. Toen verdween ze opnieuw tot zij (of een zeer knappe vervalsing, niemand weet het) vijfentwintig jaar geleden plotseling opdook in het depot van het British Museum in Londen. Ze werd verkocht op een veiling, en via het Portugese bedevaartoord Fatima belandde de ikoon tenslotte in het Vaticaan, waar zij zich heden ten dage nog bevindt.
Naar aanleiding van het recentelijke – en gewraakte – bezoek van paus Johannes Paulus II aan Kiev, vroeg de Russische politicus en ultranationalist Zjirinovski nog onlangs aan de doema maatregelen te nemen opdat de Moeder Gods van Kazan terug zou keren naar het land waar zij thuishoort.
Het is er nog niet van gekomen.
Illustratie: Laat achttiende eeuwse Moeder Gods van Kazan,
opgesierd met een veelkleurige email-riza.