Waarom oude en nieuwe ikonen evenveel waard zijn, of ‘deskundigen horen bij kunst’
Mensen die niet zoveel weten van ikonen waarderen oude ikonen vaak meer dan nieuwe. Zo stond er in een krant als ‘recensie’ van een expositie van nieuwe iconen:
‘Hedendaagse ikonen, heiligschennis of kunst?’
‘(…) en deze hedendaagse, maar toch zo fijn klassiek ogende ‘ikonen’ (…)
De desbeteffende journalist heeft kennelijk ook een externe deskundige benaderd:
‘(…) Iedereen die heden ten dage de oude glorie van ‘ikonen’ probeert te imiteren is volgens deze deskundige verkeerd bezig. Dat valt te vergelijken met het namaken van Afrikaanse afgodsbeelden of het opnieuw schilderen van een zestiende-eeuws Hollands landschap met molen (…)’
We ontvingen slechts een deel van het artikel, maar hier wordt wel een paneel te worden misgeslagen. Natuurlijk is er niets mis met het kopiëren van ikonen. De hele traditie van het ikoonschilderen is daarop gebaseerd. Beginnende ikoonschilders zullen niet anders kunnen, maar ook de beste ikoonschilders van onze tijd kopiëren, vertellen na. En al vanaf het eerste moment zal elke schilder zijn of haar eigen ‘trekjes’ terugvinden: er blijkt heel wat ruimte tussen de lijnen. Een ikoon is niet bedoeld als artistiek kunstwerk, maar de hand van de schilder zal zich toch doen gelden.
Àls ikoonschilderen te vergelijken valt, is een vergelijking met portretschilderen misschien nog logischer. Ook een portret moet lijken, want anders is het waardeloos. Naarmate een portret verder af komt te staan van het origneel wordt de kans groter dat we niet meer weten om wie het gaat. Het kan dan nog wel fraai zijn, maar het heet dan geen portret meer! Bij ikonen is dat niet anders.
Toch wil dat niet zeggen dat ikonen allemaal hetzelfde moeten zijn, dat er niet vernieuwd kan worden. Geen twee ikonen zijn aan elkaar gelijk. Rublew vernieuwde ook en werd daar zelfs beroemd door. Maar,… dan hebben we het wel over Rublew!
Het aanbrengen van inhoudelijke of stilisti-sche veranderingen in ikonen is acceptabel, maar slechts wanneer dat gebeurt door iemand die weet wat kan en wat niet kan: pas als een schilder lang, lang, meeloopt, zal zich – onder begeleiding van vertegenwoor-digers van de Orthodoxe kerk – met inzicht, kennis, kunde, en veel bescheidenheid een nieuwe stijl kunnen ontwikkelen. Het is veelbetekenend dat deze vertegenwoordigers zich overigens geen ‘deskundigen’ zullen noemen! Deskundigen horen bij kunst.
Vernieuwingen in ikoonschilderen zijn er in de geschiedenis talloze keren geweest. Zo werden ze niet altijd benoemd, maar wie het het hele gebied overziet kan alleen maar tot die conclusie komen. Vernieuwing is dus mogelijk en waarschijnlijk ook noodzakelijk. Maar voor alle duidelijkheid: een hedendaagse ikoon die op traditionele wijze geschilderd is, juist is, en uitnodigt tot gebed is nog steeds een ‘echte’ ikoon. Alle deskundigen ten spijt.
In nummer 68 toonden we vier nieuwe ikonen
Een jaar of vijf geleden stonden de kranten vol met berichten over Cyprus dat een aantal -uit 1571 stammende- ikonen terug wilde krijgen van een Rotterdams echtpaar dat ze enkele jaren daarvoor voor ƒ 200.000,- had gekocht. De Cyprioten hielden vol dat voor hen ‘eens eigenaar – altijd eigenaar’ betekende. De ikonen zijn nooit teruggekeerd naar Cyprus; de rechtbank gaf de huidige eigenaars gelijk. Waar de ikonen nu zijn, is ons niet bekend. Ook de redactie kan zich het hele verhaal goed herinneren: 13 september 1995 ontvingen we een brief van een advocatenkantoor met de volgende tekst: ‘Hierdoor verzoek ik u mij kopieën toe te zenden van de nummers van uw blad waarin de koop/verkoop van ikonen wordt besproken. Uit het register van de nummers 1 t/m 36 heb ik kunnen constateren dat in de nummers 18 en 19 hierover het een en ander gesteld wordt. Mochten er later nog artikelen zijn geschreven over hetzelfde onderwerp, dan houd ik mij daarvoor aanbevolen.’ Groot plezier hadden we er om, want de artikelen gingen niet zachtzinnig om met commerciële belangen…
Vorig jaar viel een envelop in de bus met vier foto’s van de Cypriotische ikonen. Evert van Straaten uit Maassluis werd destijds zo geboeid door de ikonen dat hij ze naschilderde. De krant leverde zwart-wit reproducties en een uitzending op tv zorgde ervoor dat de kleuren bekend werden. Zo kreeg de geschiedenis een heel andere wending. Waarvan akte.
Redactie – Jan Verdonk