Karel Rimanque
De ikoon op de foto, is een raadsel. De voorstelling op zich zijn dat niet. Op een houten drager – een ikoon van de Moeder Gods van Smolensk – werd een koperen kruis uit de 18e eeuw ingewerkt en in de hoeken zien we vier tafereeltjes met een ikoon van de Moeder Gods, telkens vereerd door zes heiligen. Ze zijn verzaagd uit de rechtervleugel van een feestdagenvierluik met de Moeder Gods van Tichvin, Vladimir, Smolensk en van het Teken.
Het raadsel schuilt in het tot ons gekomen object. Een verfijnd geschilderde ikoon werd vernietigd om de metalen ikonen erin te bewaren. En tevens werd een feestdagenvierluik of een vleugel ervan opgeofferd aan het nieuwe geheel: het werd een dubbele aanslag.
Wat vertelt deze ikoon als object? De ambachtelijk gekapte plank met een dubbele verhoging aan de beeldzijde, rastervormig bekrast om de harde en zeer fijne krijt- en lijmlaag beter te hechten en de verfijn-de stijl van wat nog van de schildering rest, wijzen op een waardevolle ikoon van – ruim bemeten – rond 1700. Waarom werd deze fraaie ikoon herbruikt als drager van op zich – of met onze ogen bekeken – minder waardevolle metalen ikonen?
Wat men nu ziet, zag men tot voor kort niet. De ikoon was bedekt met een recentere preparatielaag, egaal beschilderd met een sombere aardkleur. Een kleine proef onthulde de verfijnde schildering er onder. De bovenlaag kon worden verwijderd zonder schade aan de oorspronkelijke schildering. Deze heeft vele leem-ten. De zijkanten van de ikoon leren dat ze een zilveren bekleding had. In het hout zijn nog de sporen zichtbaar van een ijkmerk. Neerslag van vocht, oxidatie van het zilver en schimmel zijn catastrofaal, zelfs voor de beste – de oudste – levkas. Onder het metaalbeslag had deze ikoon ernstig geleden, toen zij werd herbruikt.
Maar het wezenlijke, de voorstelling van de Moeder Gods en van het Christuskind was vermoedelijk nog vrij gaaf: waren de nu weggekapte gezichten reddeloos? Zekere deductie is niet mogelijk, doch als ze even gaaf waren bewaard als de rest van het incarnaat en de kledij, dan werd op deze ikoon – ik wik mijn woorden – een moord gepleegd. Maar wanneer, door wie en waarom?
Wanneer? Zeker is slechts: na het verschijnen van de eerste feestdagenvierluiken op het eind van de 18e eeuw. Laat ons hopen dat de hoekikoontjes verzaagd werden uit een vleugeltje dat aansluiting met de feesten had verloren. De zwakke kwaliteit van de deklaag wijst op meesterschap in verval. Met deze elementen als zekere en onzekere punten schrijven we met een vraagteken: einde 19e eeuw of recenter? Zeer recente assemblage met de bedoeling winst te maken met iets bijzonders lijkt uitgesloten: de onderdelen waren veel waardevoller dan het nieuwe geheel. Als baatzucht geen rationele verklaring aanreikt, dan moet het persoonlijke vroomheid geweest zijn. Welke en waarom?
Door wie en in wiens opdracht? Ik zoek uiteraard geen naam en adres. De opdracht is uitgevoerd door een vakbekwaam houtbewerker: metaal en hout sluiten naadloos op elkaar aan. Maar de rest is mij een raadsel.
Waarom? Dit is de grote vraag, als men aanneemt
dat de oorspronkelijke ikoon nog vererenswaardig was en de restauratiebehoefte beperkt. Dit is geen ‘stavrotheek-ikoon’ – met een metalen kruis dat uitneembaar ingewerkt is in een houten ikoon waarop de kruisgetuigen en het ikonografisch landschap van de kruisiging werden geschilderd. Het is evenmin een neutrale plank, waarin metalen zak- of reisikoontjes als huisikoon werden bewaard.
Of te wel: ik zoek het antwoord op veel vragen.
Mij is het een boeiend raadsel. Elk begin van een
antwoord is dan ook welkom op het redactieadres.