Vraaggesprek met Jos Opdebeeck, auteur van de cd-rom.
Karel Rimanque
In de herfst van 1999 werd een cd-rom op de markt gebracht, die een verklarend overzicht biedt van de meeste types van ikonen in metaal uit Rusland, die de jongste decennia ook hun weg gevonden hebben naar het westen, tot vreugde van wie ze vereert of met toewijding en bewondering verzamelt.
Auteur van deze cd-rom is Jos Opdebeeck. Voor de ikonenliefhebber in de Nederlanden is hij geen onbekende. Hij organiseerde reeds twee fraaie tentoonstellingen (Geel, 1992 en Mol, 1993). Hij schilderde de monumentale ikonostase voor de Oekraïense orthodoxe kerk van Genk en hij werkt nu aan de voltooiing van de ikonostase van de H. Geest kerk te Maastricht. Over metalen ikonen schreef hij reeds een boek: Metalen Ikonen, Blauwdruk van een verzameling, Campinia Media, Geel 1997. De cd-rom (met nieuwe foto’s) waaraan nu de laatste hand wordt gelegd, ligt in het verlengde van dit boek. De voorstelling ervan was de aanleiding tot dit vraaggesprek. De auteur is een bescheiden man die niet in barokke volzinnen over eigen prestaties spreekt:
Hoe is het plan gerijpt om dit werk op cd-rom over te doen?
Jos: ‘Het initiatief kwam van mijn uitgever, een jong dynamisch bedrijf dat het een uitdaging vond mijn boek ook op cd-rom te brengen. Het heeft alleen meer voeten in de aarde gehad dan verwacht.’
Je bent priester, aalmoezenier van de grote gemeenschap van psychiatrische patiÎnten in Geel. Heeft het beeld voor u een bijzondere pastorale betekenis en waarom is de traditie van de ikoon ook in het westen zo vooraanstaand geworden? In vele landen in het westen vindt men haast geen kerk meer, waar geen reproductie of recent geschilderde ikoon permanent als uitnodiging tot gebed wordt uitgestald.
‘Voor mijn werk als priester gebruik ik geen ikonen. Ik schilder slechts ikonen voor gemeenschappen van de byzantijnse ritus. De waardering voor ikonen in een religieuze context in het westen is mijn inziens vooral te danken aan de charismatische beweging en aan kloos-ter-gemeenschappen die deze traditie hebben gebruikt en verspreid als een hulpmiddel bij gebed en meditatie.’
Zelf ben je een zeer vaardig ikonenschilder, geboeid door frisse heldere kleuren en de monumentale werking van manshoge panelen. Wat heeft je de jongste jaren zo aangetrokken in metalen ikoontjes die je in de palm van de hand kunt bekijken?
‘Toeval. Ik heb mijn eerste metalen ikoontjes niet gezocht, doch ze werden mij aangeboden. Het werd gewoon prettig ze te verzamelen en er ook vrienden mee te gedenken. Bovendien hebben metalen ikonen, zeker de oudere, het voordeel de kern van ikonografische schema’s van het oosten te bevatten, zonder de persoonlijke interpretatie of de bijkomstigheden die een schilder in een eenmalig paneel kan verwerken. Metalen ikonen bevatten de kern, de ganse kern en niets dan de kern.’
Heb je wat meer kunnen achterhalen over het gebruik van deze ikoontjes in het dagelijkse leven van de Rus? Was wellicht de behoefte aan een vrij magische bescherming tegen allerlei onheil daarbij een factor van betekenis?
‘Ik heb hierover niet meer achterhaald, dan al bekend uit de literatuur. Het is ongetwijfeld zo dat sommige metalen ikonen bijzonder geliefd waren als bescherming tegen kwaad of onheil. Dit is de meest voor de hand liggende verklaring voor het succes van de ikoontjes van Nikolaas, de wonderdoener, of van de legendarische Georgios, de overwinnaar van het kwaad, of nog van Nikita, bijzonder in Rusland, de heilige die de duivel een fikse afranseling gaf.’
Metaal is verduldig. Namaak van zeer oude en daarom ook waardevolle ikoontjes is niet zo moeilijk en kan lucratief zijn. In Oost-Europa hebben sommigen dit begrepen. Hoe kan de bona fide liefhebber echt van vals onderscheiden? Ben je zeker zelf nooit te zijn bedrogen?
‘Ik ben niet voor honderd procent zeker, neen. Twijfel over de echtheid kan niet steeds worden uitgesloten. Ervaring of noem het intuÔtie op basis van een geheel van zintuiglijke waarnemingen van het object leidt tot een oordeel, bij twijfel ook de mening van andere alerte verzamelaars. Vergissingen zijn mogelijk, maar ook de grote Rembrandt-experten blijken zich soms te vergissen.’
Uw cd-rom gebruikt een geavanceerde technologie om een ruim publiek in te leiden in de ikonografische wereld van de oosterse christen. Hoe zit het systeem van deze drager van informatie in elkaar? Welke paden kan men erin bewandelen?
‘Het voordeel van de deze cd-rom boven elk boek bestaat erin dat men elke ikoon op het scherm in kleur en vrijwel steeds sterk vergroot kan bekijken. Men kan er doorheen wandelen naar believen volgens de index van de thema’s of van de inscripties. Men kan beide opzoeken in het Nederlands, het Engels of het Duits en de cd-rom antwoordt met de opgave van de ikoon, die deze tekst bevat in grote Kerkslavische karakters. Ik heb mijn best gedaan alle teksten en afkortingen zorgvuldig op te tekenen, te ontcijferen en te vertalen. Uiteraard worden alle thema’s en ikonografische schema’s toegelicht. Via de zoekfunctie kan men de cd-rom zelf ondervragen door een kernwoord in te tikken. Ik hoop zo elke belangstellende maximaal van dienst te zijn geweest.’
Ik heb de kans gekregen de voorlaatste proef van deze cd-rom te proeven en te beproeven op mijn pc en in alle rust. Mijn besluit is kort en zonder omwegen. Het is een must voor iedereen die van metalen ikonen houdt of die in eenvoudige taal wil worden ingewijd in de belangrijkste onderwerpen van de ikonenkunst. Voor de meer gevorderde liefhebber is het prettig in fraaie grote Kerkslavische letters de inscripties ervan te kunnen bekijken, te lezen en te printen. De solide schoonheid van metalen ikonen kan worden ontdekt, inclusief soms de schade door sleet of mishandeling, zonder leesbril of vergrootglas op de grootte van uw scherm. Nooit werden meer dan 500 verschillende metalen ikonen in ÈÈn repertorium samengebracht, ook al zijn de verschillen soms marginaal. Wie de zoekfunctie gebruikt, zal meer dan eens op zijn honger blijven. Het alfabetisch gerangschikt thematisch repertorium is echter van die aard dat iedereen vrij snel zal vinden, wat hij of zij zoekt. Een technisch voordeel van deze cd-rom is de overbodigheid ze op uw pc te installeren. Je legt ze in de schuif en via ‘deze computer’ en de cd-drive ben je zo op pad.
De minimale vereisten zijn: PC 486 MHz, CD-Rom 20-speed, MS Windows 95 of 98, optimale schermresolutie 800 x 600 (hoge kleuren 16 of 32 bits).
De cd-rom Metalen Ikonen van Jos Opdebeeck in de productie van Campinia Media vzw kan tot 1 oktober 1999 aan voorintekenprijs van 3.495 Bef worden besteld (inclusief BTW en verzending) door overschrijving van dit bedrag op rekeningnr. 733-3095163-20 in België en 000-1545524-23 in het buitenland. Na deze datum zal de cd-rom 3.995 Bef kosten.