Ikonen
zijn afbeeldingen van Christus, de Moeder Gods, heiligen en bijbelse gebeurtenissen op houten planken. Ze hoeven niet persé bruin, oud en krom te zijn – ook nieuwe ikonen kunnen voldoen aan hun ‘opdracht’: het verkondigen van Gods woord en het present stellen, het aanwezig doen zijn, van wie afgebeeld is.
Kerk
Ikonen worden gebruikt in kerken met een ‘Byzantijnse ritus’: de orthodoxe kerken, maar ook in katholieke kerken komt deze hele oude liturgievorm wel voor. ‘Orthodox’ wil zeggen: de ware, autenthieke manier van lofprijzen. Grote groepen orthodoxe christenen vinden we ondermeer in de voormalige Sowjet Unie, Griekenland en Noord-Amerika.
Eerste eeuwen
Tot ongeveer 300 is het christelijk geloof binnen het gebied waar het ontstaat – het Romeinse rijk – een verboden religie. In de catacomben, waar christenen hun doden begraven in afwachting van de wederopstanding, worden afbeeldingsthema’s gebruikt van oudere herkomst. Het oud Egyptische symbool van de opstanding, de vis, wordt bijvoorbeeld samen met het brood een christelijk herkenningsteken.
Byzantium
Tijdens de periode van het Ikonoklasme worden ontelbare ikonen vernietigd door gelovigen die vinden dat volgens bijbels voorschrift geen afbeeldingen mogen worden gemaakt en aanbeden. Na bijna 150 jaar discussie winnen de voorstanders van het maken van afbeeldingen, maar er wordt afgesproken dat alleen wordt afgebeeld wat door mensenogen gezien is (of beschreven) en dat de eer die een ikoon gebracht wordt, overgaat op de afgebeelde persoon. Latere ikonen moeten dus lijken op hun voorgangers, anders zijn ze voor de gelovigen niet meer herkenbaar.
Na 843
verspreidt het christendom zich verder over Europa en West-Azië. Pelgrims nemen van de heilige plaatsen oliekruikjes (ampullen) mee naar huis en zorgen zo voor verspreiding van de afbeeldingen. En omdat Byzantium steeds kleiner wordt door aanvallen van buitenaf, zorgen ook de vluchtende gelovigen en kunstenaars ervoor dat de ikoonthema’s in andere landen bekend worden. In 1054 splitst de kerk zich. Het westen ontwikkelt daarna een nieuwere liturgie, het oosten, met als centrum Constantinopel (het huidige Istanboel) houdt zich aan de oude overleveringen en bewaart de ikonen.
Rusland
wordt in 988 gekerstend en ontwikkelt zich daarna snel. Als in 1453 Constantinopel valt voor de Turken, neemt het de leidende rol in de ikonografie over. De Russische invloed is goed zichtbaar in de hoge ikonostase, de beeldenwand die in de kerk tussen de gelovigen en het altaar staat. De ikonen op deze wand geven de richting aan waarin de gelovigen zich zouden moeten ontwikkelen: het is een verbinding tussen het schip (de gelovigen, de aarde) en de hemel (de altaarruimte achter de ikonostase).
Bloeiperiode
De bloeiperiode van de Russische ikonen valt in de 15e en 16e eeuw. Ikonen van Dionysios, Theophaan de Griek en Andrej Rjoeblov worden zeer vereerd. Van de laatste zal de ikoon van de Oud Testamentische Drie-Eenheid, de drie engelen bij Abraham, een spiritueel hoogtepunt gaan vormen. De kerk bepaalt de richtlijnen voor de ikoonschilderkunst.
Vervalperiode
In de periode daarna krijgen de ikonen ook kunstwaarde – het gebruik van goud wordt statussymbool. Er ontstaan nieuwe thema’s met ingewikkelde structuren. Uitleg blijkt steeds meer noodzakelijk en het begrip van hoe er vroeger gewerkt werd verdwijnt. Omdat ikonen door de olielaag waarmee ze afgewerkt worden sterk nadonkeren, is het gebruikelijk dat na een of twee eeuwen zo’n ikoon wordt overgeschilderd. Daardoor bleef men onbekend met oudere ikoontechnieken: die waren onzichtbaar. In de negentiende eeuw volgt slechts de kleine groep van Oudrituelen de oude ikoonschilderregels nog na.
Keerpunt
is het begin van de twintigste eeuw, waar door de ontdekking van restauratietechnieken de kans ontstaat onder de latere overschilderingen te kijken. Oude ikonen worden schoongemaakt en de studie naar de oude thema’s en schilderprocessen begint.
Tegenwoordig
worden er nog steeds ikonen geschilderd. Ook in kerken waar de traditie van ikonen eigenlijk niet thuis hoort, is de belangstelling nog steeds groeiende. Nieuwe ikonen worden weer volgens de oude overleveringen geschilderd: meestal sober van compositie en helder van kleur.
Gebed
Ikonen worden op vele manieren beschreven. Vaak wordt gezegd dat het ‘vensters op de eeuwigheid’ zijn. Ze lijken boven tijd en ruimte te staan. In elk geval zijn het afbeeldingen die de afstand tussen de heiligen en de gelovigen van nu trachten te verkleinen. Kunst- of antiekwaarde zijn maar afgeleid. De ware bestaansreden van een ikoon is verering.
Tekst: Kees van Veen
Illustraties: Thom Breukel